اندکی صبرسحرنزدیک است
کتاب مقاله سخنرانی کتاب درسی نمونه سئوالاندکی صبرسحرنزدیک است
کتاب مقاله سخنرانی کتاب درسی نمونه سئوالنقش هنر در تبلیغ دین
نقش هنر در تبلیغ دین
درس هنر و ارتباطات
استاد ارجمند : آقای حسنی
دانشجویان : اصیلی نژاد ، صابری ، نیازی
دانشگاه علمی کاربردی بنیاد شهید
فهرست :
مقدمه.................................................................................................................................................................................. 2
تعاریف اولیه
دین...................................................................................................................................................................................... 3
تبلیغ..................................................................................................................................................................................... 3
تعریف تبلیغ در کلام برخی از بزرگان و نیز برخی ازمتون اسلامی :............................................................................................... 4
هنر...................................................................................................................................................................................... 4
انسان................................................................................................................................................................................... 5
نقش تبلیغات در جامعه بشری................................................................................................................................................. 6
ارتباط هنر و تبلیغ.................................................................................................................................................................. 6
قرآن................................................................................................................................................................................... 7
هنر در قرآن........................................................................................................................................................................ 8
رابطه دین و هنر .................................................................................................................................................................. 8
هنر قدسی........................................................................................................................................................................... 8
هنر دینی ............................................................................................................................................................................ 9
هنر دینی و تبلیغ دینی........................................................................................................................................................... 9
برخی ابزار های هنری در تبلیغ
شعر و ادبیات..................................................................................................................................................................... 10
سرود................................................................................................................................................................................. 11
عناصر تشکیل دهنده سرود
آهنگ و موسیقی................................................................................................................................................................. 11
شعر و کلام........................................................................................................................................................................ 12
محتوا و پیام...................................................................................................................................................................... 12
نمایش.............................................................................................................................................................................. 12
قصه و داستان.................................................................................................................................................................... 13
ویژگیهای داستانهای قرآن.................................................................................................................................................. 14
ویژگیهای مبلغ دین
اخلاص............................................................................................................................................................................. 15
تبلیغ عملی........................................................................................................................................................................ 15
شناخت مخاطبان................................................................................................................................................................ 15
نقش هنر از دیدگاه مقام معظم رهبری............................................................................................................................ 16
نتیجه گیری....................................................................................................................................................................
16
مقدمه
عصر حاضر را عصر اطلاعات و
ارتباطات می دانند و انتقال اطلاعات و برقراری ارتباطات جز به مدد تبلیغ و
رسانه میسر نیست.از اینروست که تبلیغ رگ حیاتی دنیای نوین به شمار می آید.
در
عصری که آکنده از پیامهای تبلیغی است،پیامها یا تبلیغات دینی به ویژه در
کشورهایی که بر دینداری تأکید می ورزند به وفور دیده می شود.بدیهی است که
در دنیای امروز که فرهنگ ها،تمدن ها ،ادیان و تمام ارکان هویت ساز ملل هدف
آماج جهانی شدن قرار گرفته است، برای حفظ این عناصر و در پی آن صیانت از
هویت ملی باید از طریق تبلیغ کوشید تا هویت فردی و ملی در امان بماند. در
این میان تبلیغ در حوزه دین که یک رکن اساسی در فرآیند هویت سازی یک ملت و
جامعه است باید مورد پژوهش قرار گیرد و راهکارهای مناسب برای کارایی بیشتر
آن جستجو شود.در این راستا هنر با توجه به زبان ارتباطی خاص خود چنانچه به
درستی مورد توجه قرار گیرد می تواند بهترین وسیله و عامل برای تبلیغ و
اشاعۀ دین باشد.چراکه اگر بپذیریم در مقوله تبلیغ سه رکن اصلی پیام
دهنده،پیام گیرنده و خود پیام وجود دارد در موضوع مورد بررسی ما، نقش هنر
در تبلیغ دین ،پیام دهنده در حقیقت هنرمند دیندار و هنر عجین شده با اندیشه
و تفکر دینی است.پس برای رسیدن به تأثیر مطلوب در عرصۀ .تبلیغ دینی لازم است هنر به عنوان مؤثرترین امکان جهت انتقال پیام توسط مبلغ دین به درستی شناخته شود
تعاریف اولیه
دین:
معناى
دین را از مناظر گوناگون مىتوان بررسى کرد، اولین راه آنست که مطابق
معناى لغوى آن، دین را هر گونه راه و روشى که براى چگونه زیستن و تعیین
مسیر حرکت در زندگى برگزیده مىشود اطلاق نمائیم.1 منظر خاصتر آن است که
دین را اعتقادات و مبادى جهان بینى خاصى اطلاق نمائیم که ارتباط انسان را
با ماوراءالطبیعه برقرار مىنماید. از این منظر هر گونه اعتقادى که این
ارتباط را برقرار سازد دین نامیده مىشود. این منظر نیز به دو دیدگاه قابل
تقسیم است: دیدگاهى که دین قابل قبول را منحصر به ادیانى میداند که پیروان
آنها ضمن اعتقاد به مبادى مربوط به ماوراءالطبیعه به خالق یگانه و واحد نیز
معتقد هستند، که نمونه بارز آن ادیان توحیدى هستند. و دیدگاه دیگر مشتمل
بر ادیانى است که به شیوههاى گوناگون اعم از پرستش الههها، عناصر طبیعى(زمینى و سماوى)، بت پرستى، و سایر صور شرک ظهور نمودهاند. هر دیدگاهى موجد و بانى و مروّج نوعى جهان بینى خاص است.2
وقتى
صحبت از دین به میان مىآید طبیعى است که شناسایى یک سرى باورها و یک نوع
جهان بینى و هستىشناسى و غایت و آرمانى براى زندگى و حیات لازم مىآید که
بسته به ماهیت آن دین مورد نظر با تغییراتى قابل توضیح هستند. جملگى این
موضوعات بر فعالیتهاى انسان و از جمله هنر او نیز اثر مىگذارند. مراد این
نوشتار از دین عبارت است از نوعى مشى و زندگى که بر پایه ایمان به خالق،
معنادار بودن حیات، و باور به حیات پس از مرگ، و تسلط سنت ازلى بر عالم
وجود، استوار شده است
تبلیغ:
تبلیغ
در مفهوم کلی عبارت است از رساندن پیام توسط برقراری ارتباط به منظور
ایجاد دگرگونی در بینش و رفتار و افکار پیام گیرنده. در لغت نامه دهخدا در
معنای تبلیغ دین اینچنین آمده است:«تبلیغ یعنی رساندن،خواندن کسی به
دینی،عقیده ای و مظهری و مسلکی و روشی یا کشیدن کسی به راهی که تبلیغ کننده
قصد آن دارد».3
همچنین در فرهنگ معین در تعریف تبلیغ آمده:«موضوعی را با انتشار اخبار،به
وسایل مختلف مانند رادیو،تلویزیون،روزنامه و... در اذهان عمومی
جاگیرکردن»4 به نظر می رسد تبلیغ ابتدا فقط در زمینۀ مسائل مذهبی به کار می
رفته است و رفته رفته عمومیت یافته و موضوعات غیر دینی را نیز در برگرفته
است.
واژه های تبلیغ،وعظ و خطابه به
ویژه در ادبیات شفاهی مردم،گاهی به معنای هم و گاهی به جای یکدیگر به کار
می رود.اما از این سه،هیچ یک گستردگی معنای واژه تبلیغ» را ندارد.«وعظ» که
در میان لااقل قشری از جامعه(روحانیون) مترادف با «تبلیغ» شمرده می
شود،فقط با بخشی از معنای گستردۀ تبلیغ نزدیکی دارد:«وعظ و وعظ کردن:پند
دادن کسی را،بیان کردن روایات و احکام شرعی بالای منبر،...»5.می توان گفت
«وعظ» یکی از راهها و جلوه های تبلیغ است؛خطابه نیز از نظر مفهوم،بیش از
آنکه به تبلیغ نزدیک باشد به وعظ نزدیک است.6
در
برخی متون از جمله جامعه شناسی و روان شناسی تبلیغ اینگونه تعریف شده
است:«تبلیغ، انتشار و انتقال اطلاعات و عقاید و دیدگاههایی است بین فرد یا
افرادی به منظور نفوذ و ایجاد دگرگونی و تأثیر در روحیات،افکار و رفتارهای
آنها»7
مراد از متون اسلام شناسی
متن هایی است که توسط مسلمانان و پیرامون تحلیل دیدگاههای اسلام نگاشته شده
و در آنها ذکری از «تبلیغ اسلامی» یا «تبلیغ در اسلام» به میان آمده
است.برخی از این متون مستقیماً پیرامون تبلیغ به رشتۀ تحریر در آمده است و
برخی دیگر پیرامون موضوعی دیگر است و به مناسبتی به تبلیغ پرداخته است.
تعریف تبلیغ در کلام برخی از بزرگان و نیز برخی ازمتون اسلامی :
حضرت
امام خمینی(ره):تبلیغات (به عنوان یکی از اصول بسیار مهم اسلام) همان
شناساندن خوبیها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدیها و نشان دادن راه گریز و
منع از آن است.8
حضرت آیة الله
خامنه ای:معنای واقعی تبلیغ... یعنی رساندن حقایق و واقعیتها به گوش مردم
جهان.9 و نیز:تبلیغ در اسلام یعنی رساندن حقایق اسلام به دنیا.10
مرحوم
شهید مطهری(ره):مسأله تبلیغ، به معنای صحیح و واقعی،رساندن و شناساندن یک
پیام(پیام دینی) به مردم است؛آگاه ساختن مردم به یک پیام(پیام دینی)و معتقد
کردن و متمایل نمودن و جلب نظرهای مردم به یک پیام(پیام دینی) است.11
تفسیر موضوعی قرآن:تبلیغ و خطابه،عبارت است از:مشافهه و سخن گفتن با جمهور و عامه،به منظور قانع کردن و استماله آنان در جهت اسلام.12
از
تعاریف فوق می توان نتیجه گرفت که در متون اسلام شناسی:«تبلیغ،شاخه ای از
ارتباطات است که از طریق ابلاغ و رساندن دین اسلام به کمک هر وسیلۀ ممکن و
مشروع،می خواهد مردم را به سوی اسلام متمایل سازد.»13
تبلیغ در دیدگاه روحانیون:«تبلیغ یعنی رساندن (پیام) اسلام (از طرف روحانیون درس خوانده و آگاه) به مردم به هر وسیله ای»14
در
قرآن کریم برای تبلیغ ،کلمات بلغ،تبشیر،تخویف،هدایت و دعوت و امربه معروف و
نهی از منکر آمده است که هریک به بعدی از ابعاد تبلیغ اشاره دارد.
هنر:
در
خصوص ارائه تعریف از هنر باید گفت که شکل اصیل و متعال هنر پدیده ای است
که به شدت تعریف گریز است و نمی توان آن را درقالب عبارات محصور نمود و این
تعریف گریزی ریشه در ذات هنر دارد. فیلسین شاله فیلسوف فرانسوی در تعریف
هنر می گوید:«هنر، کوششی است که برای ایجاد زیبایی یا ایجاد عالم ایده آل
می شود.»15 و به اعتقاد لئون تولستوی «هنر،سرایت دادن و اشاعه عاطفه
است.هنرمند راستین کسی است که عاطفه را نشان می دهد و عواطف مخاطبان را بر
می انگیزد»16.وی همچنین در جایی گفته است:«وقتی انسان،آگاهانه و به معیت
علائم خارجی،احساساتی را که خود تجربه کرده است،به صورتی زیبا به دیگران
انتقال دهد بطوری که این احساسات به ایشان سرایت کند و آنان را از همان
مراحل حسی و عاطفی که او گذشته است عبور دهد،عملش بنام هنر و خود او بنام
هنرمند نامیده می شود.»17
هربرت رید
معتقد است:«هنر بیان هر آرمانی است که هنرمند توانسته باشد آنرا در صورت
تجسمی تحقق بخشد.»یا در جایی دیگر گفته:«هنر، کوشش است برای آفرینش صور لذت
بخش»18.
محمد قطب از پژوهشگران
اسلامی در کتاب مهج الفن الاسلامی نوشته:«هنر کوشش بشری است برای تصویر
تأثیرات ناشی از حقایق هستی که در حس ایجاد می شود،تصویری زیبا و زنده و
مؤثر»19.
با عنایت به همه تعاریفى
که در مورد هنر مىشود به طور ساده مىتوان گفت که هنر بیان آراء و نظریات
یک جهانبینى و یک مکتب فکرى بهگونهاى جذاب و گیرا و مؤثر مىباشد. گذشته
از تعاریفى که از هنر در کتابها مسطور است و یا متفکران و مصلحان و
اندیشمندان از آن سخن گفتهاند، نوعى تعریف و یا دستهبندى در جامعه و در
میان عامه مردم رواج دارد که اگر چه تعاریفى نانوشته و نامدون هستند ولى به
هر حال به عنوان تعریفى رایج از هنر نباید مورد غفلت قرار گیرند. این
تعاریف تا حد زیادى بر کمیت و نوع متمرکز بوده و از کیفیت و اهمیت غفلت
مىورزد. مثلاً هر بازیگر و هر نوازنده و هر نگارگر و هر نویسنده و هر
مجسمهساز و هر ساختمانسازى را هنرمند و هر نوع عمل این (به زعم خویش
هنرمندان را) هنر و اثر هنر متلقى مىنماید. در حالى که تفاوت است بین هنر و
تقلید، فرق است میان هنر و شبه هنر، وبالاخره هنر با مهارت دو مقوله
متفاوت هستند و بسیارى تفاوتهاى دیگر که بین اصل و مجاز مىتوان برشمرد. و
به همین دلیل است که در مواضع مختلف تعابیر مختلف هنر توضیح و تشریح
شدهاند.20 در بسیارى از گونههاى هنر (به ویژه هنرهاى دنیوى) انسان
معمولاً موضوع را مىداند ولى به طرز خاصى به او گوشزد مىشود. براى نمونه
برخى تعاریف، خلاصهگویى بدیهیات را (که البته نوعى و درجهاى از هنر است)
هنر بارز مىدانند. مثلاً تابلویى که در گوشه آن یک قرص وجود دارد و یا
لکهاى قرمز روى بومى سفید را به معناى بیان مسئله مهم جهان معاصر قلمداد
مىکنند. به این ترتیب که هنرمندى قرص و هنرمندى دیگر جنگ را به عنوان مشکل
اصلى جهان مطرح مىکنند و در این راه تنها به نشان دادن نشانهاى قراردادى
از آن اکتفا مىنمایند. در حالى که هر یک از آنها مىتوانند اثرات
گوناگونى بر انسانها و جوامع مختلف و حتى نهایت زندگى بشرى داشته باشند.
مىتوانند ارزشهاى جوامع را دگرگون نمایندمىتوانند اوج
فداکارىها و ایثارها و زبونىها و جنایتها و رشادتها و سرگشتگىها و
بیمارىها و بسیارى از این قبیل موضوعات را نشان دهند. پس موضوع اصلى،
معرفى مسأله نیست بلکه عواقب و اثرات و حتى زمینههاى موجد آن هستند که
اهمیت دارند.
انسان:
در
مکاتب مختلف تعاریف متفاوتی از انسان عرضه شده است.در این نوشتار هدف ما
بررسی تعریف انسان از دیدگاه اسلام است . در دیدگاه اسلامی انسان را باید
در ارتباط با خدا معنی و تفسیر کرد و جز در این رابطه اصلاًمعنی پیدا نمی
کند. انسان خدا باور و مؤمن به «الله» و معتقد، به اصول الهی،مطمئن
است،یقین دارد،دارای توکل است،تکیه گاه و پناهگاه دارد و احساس وابستگی و
اتصال به مبدأ قدرتها و کانون عظمت ها می کند و خود را بی نیاز از همه چیز و
نیازمند به خدا می بیند.
انسان، در
هستی جایگاهی بلند و ارزشی والا دارد.عنصری است دو بعدی:قبضه ای از گلِ
زمین، و دمی از روح خدا...و هرکدام به جهتی سوق می دهد.و این هردو بعد،
تشکیل دهندۀ انسان است و در کشاکش این دو بعد،و نزاع این قوای رحمانی و
جنود شیطانی،انسان گاهی مغلوب بعد لجنی و گاهی مجذوب کشش الهی است.
انسان
با بهره گیری از خصیصۀ انتخاب و گزینش که در اوست می تواند رو به کمال
مطلق و تا خداگونه شدن پیش رود و یا در اثر سوء انتخاب،به پستی و تباهی
سقوط کند.انسان در آفریدن لحظات «هبوط» و «عروج» نقش دارد.و با انتخاب می
تواند در حالات سقوط،یا اوج گیری،میخکوب شدن به زمین یا درخشندگی به نور
الهی را برای خود فراهم آورد.21
هنر
اسلامی وظیفه ای که دارد، شناخت این دو بعد در انسان، و ترسیم نقش اراده و
انتخاب، در حرکت در جهت کمال است. نشان دادن لحظات هبوط یک انسان،بعنوان
نقطه های اوج و قهرمانی و عظمت،خطر و جنایتی است که هنر غربی گاهی به آن
گرفتار می شود و نقاط ضعف بشر را حقایق قابل تحمل می داند و انسان هایی را
که یا نمی خواهند و یا نمی توانند به بالا عروج کنند،به صورت ایده آل مطرح
می کند و در این موارد،عروج را خرافات، و هبوط را حقیقت می داند و می
گوید:آنچه «هست»،بهترین است .
اما
واقعگرایی اسلامی در هنر، لحظه های هبوط را انکار نمی کند، ولی آنرا تمجید
هم نمی کند. در عین حال که به نقاط ضعف اعتراف می کند،در جهت «برطرف» شدن
آنها حرکت می کند،و اینجاست که راه و شیوۀ هنر اسلامی و غربی در مورد
انسان، از هم جدا می شود.
نقش تبلیغات در جامعه بشر
با
رشد و توسعه وسایل ارتباطی و از میان برداشته شدن مرزهای جغرافیایی،فصل
جدیدی از تاریخ تجاوزات بشری بوجود آمده است.فصلی که در آن برتریهای حاصله
در تمامی عرصه های سیاسی و نظامی و اقتصادی نه با سرنیزه های دیروز و نه با
تسلیحات پیشرفته نظامی امروز،بلکه با قدرت و کثرت خبرگزاریها،تعدد
ایستگاههای رادیویی و تلویزیونی و تعدد روزنامه ها و کتب و مجلات پرتیراژ
بدست می آید.استعمارگران و متجاوزان به جای تخریب خانه ها و انهدام
ساختمانها،به تحریف تاریخ و انحطاط جوامع،و به جای ترور اشخاص به ترور
شخصیت ها پرداختند.به بهانه احترام به حقوق بشر،دموکراسی،آزادی،صلح و
برابری آزادیخواهان و رهبران و متفکران ظلم ستیز را به زنجیر کشیدند و
توطئه گران و مزدوران و نمایندگان خود را آزادیخواه،انقلابی، مصلح نامیدند و تجاوز به ممالک کوچک و ضعیف را نجات مردم و غارت اموال آنان را کمک رسانی نامیدند.
امام
راحل در وصیت نامه سیاسی-الهی خود تأکید می کند که «ما اکنون در این زمان
که دست ابرقدرتها را از کشور خود کوتاه کردیم،مورد تهاجم تبلیغاتی تمام
رسانه های گروهی وابسته به قدرتهای بزرگ هستیم.چه دروغها و تهمتها که
گویندگان و نویسندگان وابسته به ابرقدرتها به این جمهوری اسلامی نوپا نزده و
نمی زنند...می دانید که امروز جهان روی تبلیغات می چرخد». ایشان در جایی
دیگر فرمودند:«مسأله تبلیغات...در این زمان که ما هستیم یک اولویت خاصی
دارد».رهبر معظم انقلاب نیز در این خصوص می فرمایند:«سخن در باب اهمیت
تبلیغات زائد است چون با تبلیغاتی که در دنیا علیه ما می شود،اینمعنا
را می توان حس کرد . در یک مطالعه سطحی و گذرا پیرامون ابزار و شیوه های
مدرن و پیچیده تبلیغاتی در جهان، این ذهنیت ایجاد می شود که با توجه به حجم
عظیم و پیشرفت و توسعه و تنوع وسایل ارتباط جمعی ، عمر ابزار و شیوه های
تبلیغات سنتی به پایان رسیده است.در عصر ماهواره و اینترنت جاذبۀ
هنر،فیلم،تئاتر،رمان و... جایی برای مبلغان،طلاب،ائمه جمعه و جماعات
نگذاشته است.زمینه و زمانه در سیطره وسایل تبلیغاتی قرار گرفته و تبلیغات
سنتی روز به روز اهمیت و ضرورت خود را از دست داده است.
ارتباط هنر و تبلیغ
عامل
موثرى که در عصر حاضر مساله تبلیغات را تنوع و قدرت بخشیده آمیختگى و
پیوستگى آن با هنراست .به گواهی تاریخ استفاده از ابزار هنر در تبلیغ
همواره بسیار مؤثر واقع شده است.زیرا هنر امری فطری است . هنرِ خلق زیبایى و
به وجود آوردن آثار دلپذیر، نیرویى است که خداوند در وجود آدمى به ودیعت
نهاده است . هنر داراى زمینه اى گسترده وافقهاى باز و بى کرانى است و با هر
چه درآمیزد آن را تنوع و تحرک و پویایى و نفوذ مى بخشد .
در
باب هنر از زمانی که اندیشه بشر ثبت شده ،تفکر در باب هنر هم وجود داشته
است.مقولۀ مربوط به هنر که مقولۀ زیبایی است ،زیبایی را می آفریند و حس
زیبایی شناسانۀ انسان را تحت تأثیر خود قرار می دهد. زیبایی شناسی یک حس
است.مرحوم شهید مطهری احساس های مختلفی را بیان می کند که به حس زیبایی
مربوط می شود.مثلا در در حس بینایی ،زیبایی به گونه ای دیده می شود و در حس
شنوایی به گونه ای دیگر جلوه گر می شود و در حس های دیگر به صورت های
دیگر.ولی شاید بتوان گفت یک حد مشترک در همۀ اینها است چنانکه فلاسفه گذشته
در بین حواس ظاهری یک حس مشترک قائل بودند که آن حس مشترک درک کننده
محسوسات بوده. در باب زیبایی هم ولو اینکه ما می توانیم به زیبایی های دیگر
از قبیل بصری،دیداری و شنیداری تقسیم کنیم اما یک حس مشترک زیبایی شناسی
در انسان وجود دارد که آنها را می تواند درک کند. این حس مشترک زیبایی
شناسی تحت تآثیر زیبایی قرار می گیرد و از آن منفعل می شود و به نوعی تسلیم
آن می شود. انسان زیبایی را دوست دارد و به سمت آن گرایش پیدا می کند.این
زیبایی که انسان را به خود جذب می کند،کار بعدی اش آن است که خود را بر
انسان تحمیل می کند.و انسان چه بخواهد و چه نخواهد این اتفاق می افتد.از
اینروست که هنر می تواند ابزاری مؤثر در راستای تبلیغ باشد.22
هنر
نیرویى است ارزشمند که مى توان آن را به استخدام اندیشه ها و اهداف عالى
انسانى و نشر معارف اسلامى و گسترش عدالت اجتماعى در آورد. همچنانکه
مستکبران مى توانند آن را در راه اهداف استکبارى خود بکار گیرند و بدبختانه
بکار گرفته اند!
هنر آنگاه که به
عالى ترین مراتب خویش برسد تاثیر و کاربردى اعجازگونه دارد و مى تواندادعا
کرد که معجزاتى هستند که داراى جنبه هنرى هستند.
قرآن :
معجزه
پیامبر خاتم( ص) یکى از عالى ترین جلوه هاى هنرى است که خداوند آن را پدید
آورده و به وسیله آن بشر را چنان مجذوب کرده که منکران را به توهم
سحرانداخته است و بااین که هزار و چهار صد سال با صداى رسا دشمنان خود را
به (تحدى ) و مبارزه خوانده حتى یک تن را یاراى پاسخ نبوده است .
مبلغان
دینی باید به این نکته توجه کنند که وظیفه تبلیغى آنها تنها به گفتن مساله
و خواندن و ترجمه کردن یک حدیث وایراد خطابه ادا نمى شود .
معجزاتى
که خداوند به پیامبران خود داده است برخى مقطعى و بعضى جاودان بوده اند.
اگر دراین معجزات بیندیشیم خواهیم یافت که معجزات مقطعى بیشتر مخاطبان خود
را به تسلیم وا مى داشته است . ولى معجزات جاوید داراى نفوذ و جاذبه بوده و
روح ها را تسخیر مى کرده است .
عصاى
موسى( ع) و دم عیسى( ع)از گونه معجزات مقطعى است که جبنه هنرى در آنها
مشهود نیست ولى قرآن از نوع معجزه جاویداست و بعد هنرى آن بسیار قوى است .
استاد مطهرى (ره )اشاره اى به این حقیقت دارد و مى گوید :
از
نظر کلى اعجاز قرآن از دو جهت است : لفظى و معنوى. اعجاز لفظى قرآن مربوط
مى شود به مقوله زیبایى واعجاز معنوى آن به مقوله علمى پس اعجاز قرآن یکى
از جنبه زیبایى و هنرى است و دیگراز جنبه فکرى و علمى.. 23
نکته
اى را که براین کلام متین بایدافزوداین است که جنبه فکرى و علمى قرآن نیز
با شیوه اى هنرمندانه مطرح شده است و فرق است میان زیبایى لفظى و هنر چینش و
هماهنگى الفاظ و هنرمندانه طرح کردن مفاهیم و معارف و حقایق هستى واین
پس
از قرآن مى توان شیوه هاى تبلیغى وارشادى پیامبراسلام( ص) را و نیز نهج
البلاغه و صحیفه سجادیه و مناظرات و روایات معصومین را که هر کدام در نهایت
زیبایى واوج هنر بوده و هست مورد توجه قرارداد .
حال
که نقش هنر را در پیشبرد و کارآیى تبلیغ دانستیم و تاثیر شگرف تبلیغات را
در تحولات و حرکتهاى مختلف اجتماعى شناختیم، به این نتیجه خواهیم رسید که
باید بهترین شیوه هاى تبلیغى را شناسایى کرد و تنها استفاده از شیوه های
سنتی تبلیغ به صورت خطابه مستقیم و بدون توجه به زمینه های روانی و فرهنگی
مفید نیست.بنابراین استفاده از هنر در امر تبلیغ در این راستا قابل توجه
است.
هنر در قرآن
هر
چند در قرآن کریم آیه‌ای دربارة هنر و ارزش آن صراحتاً وارد نشده است،
ولی از آن جا که دعوت قرآن کریم و اسلام به چیزهایی است که در فطرت آدمی
یافت میشود، مثل میل به زیبایی و استفاده از شیوه‌های مختلف هنری برای جذب
بیشتر که در وجود انسان فطرتاً نهاده شده است، از اینرو قرآن کریم نیز
تلویحاً به هنر و ارزش آن اشاره فرموده است از جمله در آیات:
. "الَّذِی‌َّ أَحْسَن‌َ کُل‌َّ شَی‌ْءٍ خَلَقَه... (سجده،7) او همان کسی است که هر چه را آفرید نیکو آفرید..."1-صَوَّرَکُم‌ْ فَأَحْسَن‌َ صُوَرَکُم... (غافر،64) و شما را صورت‌گری کرد و صورتتان را نیکو آفرید...."2-
"فَتَبَارَکَ اللَّه‌ُ أَحْسَن‌ُ الْخَـَـلِقِین (مومنون،14) پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است"4-
5-
یَـَبَنِی‌َّءَادَم‌َ خُذُواْ زِینَتَکُم‌ْ عِندَ کُل‌ِّ مَسْجِدٍ
(اعراف، 31) ای فرزندان آدم! زینت را به هنگام رفتن به مسجد با خود
بردارید
آیات فوق، همگی دلالت دارد بر
اینکه خداوند متعال نیز از زیبایی در پدیده‌ها، خبر می‌دهد و به نقش هنر،
زیبایی، هماهنگی، دلنوازی و صورت‌های زیبا و دلپذیر در مخلوقات خود و
ذرات عالم، اشاره می‌فرماید. پس ما باید درس گرفته و در کارها و اعمال‌مان
از هنر و زیبایی و خلق شیوه‌های نو و دلنواز کمک بگیریم.28
رابطه دین و هنر:
دریک
جامعه دینى، دین تأثیرات خاص خویش را بر هنر ظاهر نموده وبا اصول و
ارزشهاى خاص خود هدایت و جهت دادن به آن را عهده دار میشود. هنر مرتبط با
دین و برخاسته از آن، دارای دو وجه مشخص است، یکى هنر قدسى و دیگر هنر
دینى. هنر قدسى: هنرى
است که به صورت مستقیم و بلاواسطه از ارزشهاى دینى سرچشمه گرفته، و براى
آئینهاى دینى مورد استفاده قرار میگیرد. در حقیقت هنر قدسى جلوه اى از شهود
است که در گذشته مردم از معناى آن آگاه بودند، و یا به عبارتى مبیّن تجلّى
عوالم برتر (عقل و روح)در ساختهاى نازلتر هستى(نفس و ماده) است. هنر قدسى
را مىتوان شاخه اى از هنر سنّتى (دینى) تلقى نمود که به صیقل دادن و
ارتقاى روح و معناى حیات انسان مىپردازد. نمونه بارز هنر قدسى را در
خوشنویسى قرآن مجید و تلاوت اسلامی شمایل نگارى در مسیحیت مىتوان مشاهده
کرد. هنر
دینى:
هنرهاى
دینى فراوانى را مىتوان سراغ گرفت از جمله موسیقى، معمارى ، نقاشى و شعر
که براى مقاصد و آئینهاى دینى و تذکر معانى معنوى آنها مورد استفاده قرار
میگیرند. هنر دینى اصیل که وجه اعلا و متعالى آن هنر قدسى است، به هنرى
اطلاق مىشود که از فکر دینى و قدسى نشأت گرفته و متذکر به حقایق الهى و
معنوى باشد.
به این ترتیب، دین بطور
عام با همه هنرها نسبت داشته، از آنها بهره گرفته، به آنها غنا بخشیده، و
در اصلاح و تصفیه و تکاملشان ایفاى نقش نموده است. و متقابلاً هنر نیز از
تعالیم دینى و بخصوص مضامین معنوى آن کسب فیض نموده، سبکها و روشها و
اسلوبى خاص را در ارائه آنها معرفى نموده، و البته به تبع جهان بینى منبعث
از هنر دینى در رشته هاى مختلف اوج و افولهایى را نیز داشته است. بنابراین
رابطه هنر با دین رابطه کالبد با روح است.24
همواره دین به عنوان راهنما و تغذیه کننده فکرى، هنرى خاص که مبین تفکرات و ایدههاى خاصى نیز بوده اند را پایه گذارى کرده
که بنام خودشان معروف شده اند همچون هنر بودایى، هنر هندو، هنر مسیحى، هنر
اسلامى و حتى امروزه که هنر مدرن یا هنر پست مدرن مطرح است به نحوى به
جهانبینى و دین و تفکر حاکم بر جهان مدرن اشاره دارند.
با
توجه به آنچه ذکر گردید می توان گفت در یک جامعه دینی مقوله هنر از
مؤثرترین و بهترین ابزارها جهت ارائه حقایق و معارف دین به شمار می آید.هنر
می تواند زبان رساندن حقایق دین باشد آن هم در جایی که زبان ها قدرت بیان
نداشته باشند.در تجربه چندسالۀ انقلاب گوشه ای از توانایی های هنر را در
عرصۀ پیام رسانی دین حس کرده ایم.تأثیر فیلم ،نقاشی،تئاتر،موسیقی،آهنگ های
حماسی و برخی هنرهای دیگر که با محتوای مذهبی بودند را در جامعه مان به
خوبی دریافتیم.وحال آنکه آنچه عرضه شده نسبت به توانایی ممکن،ناچیز است .
نسبت
دین و هنر مانند نسبت دین و زندگی است.زیرا هنر قسمتی از آن است. همانطور
که دین برای زندگی ارزش قائل است،برای هنر نیز ارزش قادل است.هنر جزئی از
زندگی است. در زندگی انسان،از نظر قرآن، کارها به شایسته و ناشایسته ها
تقسیم می شود مثل عمل صالح و عمل ناصالح. پس هنر هم می تواند صالح و
غیرصالح باشد.اصولا الهی بودن هنر بر زیبایی آن می افزاید.هرچیز به همان
اندازه زیباست که از خدا سرشار است و به همان اندازه خدایی است که زیباست.
هنر دینی و تبلیغ دینی
شاید
بیشتر پژوهشگران هنر همین که اثری هنری دارای موضوع یا روح معنوی است آن
را هنر مقدس می دانند.این مسأله که به تکرار در تاریخ نگاران هنر اتفاق
افتاده است، شاید بیشتر زاییدۀ این دیدگاه معرفت شناختی باشد که روح را وجه
برتر می دانند.اگرچه ممکن است این نظر که روح در هر چه باشد،چه روح انسانی
و چه روح حیوانی و گونه های دیگر آن و چه روح به معنای باطن همواره بر جسم
و شاکله و صورت یا فرم برتری دارد و وجه متعالی محسوب می شود.اما نباید از
نظر دور داشت که عناصر مقوم یک اثر هنری روح و صورت به صورت توأمان
است.این توأم بودن صورت و باطن در هنر مقدس و هنر دینی حضور و ضرورتی مضاعف
پیدا می کند چرا که معمولا هنر مقدس از رمزها و سمبل ها برای بازخوانی و
بازگویی معانی استفاده می کند و چنانچه این صورت در آن ضعیف پرداخته شود یا
اصولا هنرمند وجهی برای آن قائل نشود هنر او از دایرۀ هنر مقدس به معنای
بازگفته خارج خواهد شد.بنابر آنچه گفته شد هنر دینی ،هنری است که در هر دو
وجه معنا و صورت معرف و مبلغ تعاریف و مفاهیم دینی باشد.آثار هنری می
توانند معنای آیین یا تجربۀ دینی را بگیرند یا انتقال دهند .
هنر
در جستجوی زیبایی، ممکن است الگوی اعلای آرمانی یا مقدس را به انسان ها
معرفی کند تا در راه رستگاری آن را دنبال کنند و ممکن است در بیان های
دیداری اش از الوهیات راهی برای ارتباط با گیتی پیش پای انسان نهد.دین هم
به شکل راه رستگاری و هم الهام معنوی از میل و نیاز بنیادین انسان به بیان
خلاق پشتیبانی می کند.زمانی که اغراض موثق دینی از طریق تصویر بیان می شود.
هنر به ارتباط دینی تبدیل می شود و این صورت ارتباطی منحصر به
فرد،باورها،رسوم و ارزش ها را تقویت می کند .
هنر
در ادیان مختلف و از جمله دین مبین اسلام از جایگاهی بس رفیع و قابل تأمل
برخوردار است.برخلاف ادعای گروهی که یا از منزلت هنر در اسلام اطلاعی
ندارند و یا مغرضانه حقایق را در این خصوص نادیده می انگارند می توان به
جرأت بر این نکته تأکید کرد که هنر و هنرمند در هیچ مکتب و مذهبی به اندازه
اسلام مورد تکریم و تقدیر قرار نگرفته است.برای درک ارزش هنر در اسلام
نخستین گام شناخت کتاب آسمانی این دین الهی یعنی قرآن کریم است.بی گمان
حمایت پیامبر اسلام از هنر متعهد و هنرمندان مسئول سنگ اولیه بنای هنر
شکوهمند اسلامی به شمار می آید.هنری که دارای پیامی آسمانی است و در آن به
تعالی انسان عنایت ویژه ای مبذول شده است.در حقیقت عرضۀ معارف دینی در قالب
هنری تأثیر دوچندان خواهد داشت، به دلیل آنکه زبان هنر ،زبان شور ،عاطفه و
زیبایی است.شاید به همین دلیل است که قرآن،نهج البلاغه و احادیث ائمه
اطهار(ع) در بهترین الفاظ و زیباترین قالب ها عرضه شده است.به عنوان نمونه
توجه و تعمق در سورۀ یوسف گواه بر این مدعاست .
برخی ابزارهای هنری در تبلیغ
شعر و ادبیات :
بخش
عظیمی از هنر،سوای آنچه به معماری و نقاشی، طراحی و خط، مجسمه سازی و
صنایع دستی، فیلم و نمایش و... مربوط می شود، در ارتباط با قلم و بیان است .
آن
ارزشهای متعالی که در محتوای هنر مکتبی وجود دارد مثل بعد معنوی، کمال،
هدفداری خلقت، مشیت الله، ارتباط باخدا،شهادت طلبی، ایثار، ایمان، زیبایی
معنوی و...توسط قلم و بیان که شاخه ای از هنر است طرح می گردد و از طریق
شعر،داستان،فیلمنامه،نمایشنامه،سناریو،تألیف و ترجمه،طنز و روزنامه نگاری،
«بیان» می شود .
وقتی بنا شد که با
استفاده از شیوه های هنری، در جهت انتقال یک فکر و احساس یا مکتب و
ایدئولوژی کار کرد، و ایمانی را جوشاند و اندیشه ای را جهت داد، اینجا قلم و
نوشته، نقش اول را به عهده دارد.اما در این رابطه توجه به این نکته لازم
است که اگر به صحت و حقانیت ایده، به عنوان تنها تکیه گاه نفوذ و تأثیر،
اعتماد شود، گاهی جاذبه های دیگری هم هست که آنرا در اذهان عادی و ضعیف،
تحت الشعاع قرار می دهد.بلکه باید در کار نویسندگی و اثر قلمی زبان هنری و
جنبۀ ادبی نیرومند و مؤثری هم باشد تا بر تأثیر «حق» بیفزاید .
اگر
کلام خداوند اینهمه مؤثر است جدا از اصالتش و اینکه کلام خدا و وحی آسمانی
است،از نظر بیان و القاء، زیبایی و ظرافتهایی دارد که در هیچ کلام بشری
یافت نمی شود و تاکنون هم، بشر از آوردن نمونه هایی چون قرآن عاجز بوده است.
یکی
از مهمترین ابزارها در رساندن پیام، شعر است زیرا شعر است که تخیل نیرومند
ذهنی لازم دارد و در شعر، شناخت ابعاد مختلف کلمات، ظرفیت و برد و کشش و
عمق و وسعت واژه ها از نظر مفهومی، ضروری است.در شعر شناخت و به کاربردن
عنصر «وزن» حتمی است.رعایت اصول و قواعد شعری مثل قافیه و ردیف و اوزان
عروضی مهم است.در شعر بیشترین حرفها را در کمترین عبارات باید بیان
کرد.باید کم گفت و گزیده گفت...چون درّ.کلاً یک خلاقیت عجیب و آفرینش و
ابداع و ابتکار، در شعر است که در بیان معمولی و کتاب نگاری و قصه نویسی
نیست یا به مراتب کمتر است.اینها است که به شعر،بعد هنری می بخشد و آنرا از
حساسیت شکل و محتوا تا حد زیادی برخوردار می سازد .
در
شعر،باید حتماً اصول شعری و قواعد ادبی رعایت شود، تا سخن علاوه بر موزون و
آهنگین بودن، از صلابت و استحکام و ظرافت و صحت و درستی نیز برخوردار
باشد.شعر ناپخته و نااستوار،اگرچه عده ای کم سواد و بی اطلاع و غیر متخصص
را هم مجذوب کند ولی پیش آنانکه سخن شناس و نکته سنج و باریک بین اند،ارزشی
نخواهد داشت و به صورت فرزندی ناقص الخلقه و معیوب جلوه خواهد کرد.
شاعر
باید از طریق مطالعۀ آثار ادبی گذشته،آگاهی وسیع بر فرهنگ یک زبان، کار بی
وقفه و پیگیر در زمینۀ کار خود،عرضۀ اثر خود به استادان و بزرگان،جهت نقد و
تکمیل، به زبان شعر خود قوت و استحکام بخشد.25
:سرود
با مطرح شدن سرود، سه جنبه مهم و رکن اساسی آن چهره می نماید:شعر، آهنگ و محتوا .
می
توان گفت: سرود تلفیق و ترکیب مناسبی از شعر و نغمه و آهنگ است که پیام و
محتوای خاصی دارد. به هراندازه که یک سرود در این سه بعد، به حد کمال و دور
از خلل و انحراف باشد مطلوب تر است. گرچه سرود و همخوانی بدون موسیقی هم
متصور است و رایج ، لیکن بیشتر اوقات با آهنگ اجرا می گردد .
عناصر تشکیل دهنده سرود :
الف-آهنگ و موسیقی
تأثیر
صدای خوش و آهنگ دلنشین روی انسانها امری طبیعی و فطری است.این عنصر هم در
مورد صدای خوانندگان سرود(همخوانان یا تکخوان) مطرح است و هم در مورد آلات
موسیقی و ابزار تولید صدا و آهنگ.نغمۀ دلنشین و صدای خوب و ملاحت صوت در
حد خود پسندیده است به خصوص اگر در بیان حق و ارائه سخنان آموزنده به کار
گرفته شود .
موسیقی و آهنگ را نه می
توان به طور کلی از حیات بشری و کارهای هنری کنار گذاشت و نه می توان
مجالی باز و بی حدومرز برایش تصور کرد.در عالم موسیقی ،حدو مرزهایی وجود
دارد که فراتر رفتن از آنها، شکل و محتوا و تأثیرگذاری آهنگ را دگرگون می
سازد و حالت طرب و رقص می آورد و حرام است .
موسیقی
و ابزار آن، تیغ دودمی است که هم می تواند در جهت مثبت، برش داشته باشد و
هم در جهت منفی تأثیرگذار باشد.در این رابطه، آنچه اهمیت دارد تأثیری است
که صوت و آهنگ روی شنونده دارد.اگر موسیقی، به فکر و اندیشه وادارد و انسان
را در عالمی برتر از روزمرگی سیر دهد و دریچه ای از جهان دیگر، به روی دل
انسان بگشاید و اگر آهنگ ملایمش محتوای معنوی و عرفانی داشته باشد، حرام
نیست.
موسیقی یکی از ارکان فرهنگی
هر ملتی است و یکی از عوامل مهم تربیتی در ایجاد نظم و تفاهم بین افراد
است.ویژگیهای هنر یک ملت در واقع هویت ملی و مذهبی آن ملت را نشان می
دهد.به همین دلیل از هنر موسیقی نیز همچون سایر هنرها می توان در جهت تبلیغ
و تعمیق مبانی فکری و فرهنگی و اعتقادی در بین مخاطبان بهره گرفت.مقام
معظم رهبری با عنایت به این مهم می فرمایند:«موسیقی باید در خدمت اهداف
والای بشری و تقرب به حیات طیبه انسانی باشد موسیقی یک هنر است که باید از
این آفریده الهی در جهت مصلحت و منفعت انسان استفاده شود و در استفاده از
موسیقی به صحت و درستی راه و خطی که طی می کنیم اطمینان داشته باشیم»26.
ب-شعر و کلام
عنصر
ترکیبی دیگر سرود،شعر متن است.تأکید در این قسمت، بیشتر روی جنبۀ ادبی و
قوت شعری است.شعر سرود، هم باید زیبا و متین باشد و هم روان و روشن .
از
آنجا که ساختن و اجرای سرود، برای عموم آزاد است، زبان شعر آن هم، مانند
زبان تئاتر باید از سادگی و روانی خاصی برخوردار باشد و در عین حال، تکنیک
آن هم استوار و محکم باشد.وقتی زبان شعری سرود، واضح و کلمه هایش روان بود،
هم فراگیری و تکرار کردن آن برای گروه سرود، به آسانی انجام می گیرد و هم
برای شنوندگان، درک و فهمش آسان خواهد بود و انعکاس فراگیر اجتماعی اش وسعت
بیشتری خواهد داشت .
ج-محتوا و پیام
وقتی
به سرود به عنوان یک وسیلۀ تبلیغ ایده های خوب و ابزار دفاع از حق و
اصالتها و به عنوان یک حربۀ مبارزاتی در میدان فرهنگ و فکر و هنر نگاه
کنیم، روشن است که روی محتوای آن هم دقت خواهیم کرد .
در
قالب سرود، چه می توان گفت؟ و چه باید گفت؟ و چگونه باید گفت؟ این، نیاز
به شناخت ضرورتها و میدانهای درگیری میان ارزش و ضد ارزش و حق و ناحق
دارد.شناخت و ارزیابی صحیح و دقیق از مسائل فرهنگی جامعه و جهان و نیازها و
ضرورتها، تعیین کنندۀ این است که چه باید گفت و چگونه؟
باید
دقت بسیار زیادی از سوی مربیان در محتوای سرودها بشود.مربی سرود باید به
دقت و شدت، در پی تأمین و تضمین سلامت فکر و اندیشه ای باشد که در ضمن شعر و
سرود طرح می شود.اگر مسائل اعتقادی و تربیتی است، با اصول تفکر اسلامی
منافات نداشته باشد.اگر دربارۀ شأن و مقام و شخصیت و عظمت امامان و اهل بیت
است، باید ارج و مقام والای آنان را نکاهد.اگر دربارۀ عاشورا و حوادث
کربلاست، حالت توهین آمیز به آن قهرمانان بزرگ را نداشته باشد.اگر دربارۀ
شهید است، او را تنزل ندهد.27
نمایش :
نمایش،
به عنوان یک وسیلۀ بیانی، یک سلسله حرکات بهم پیوسته ای است که دارای
مفهوم و پیامی خاص باشد و از طریق آن با مخاطبان و تماشاگران ارتباط برقرار
شود.پس نمایش عملی است گویا و حرکاتی است ناطق، و بیشتر از
جنبۀ«سمعی-بصری» برخوردار است و به همین دلیل ،هم گیرایی خاصی دارد و هم
تأثیرگذاری افزون تر و نیز ارشاد غیر مستقیم به مفاهیم مورد نظر می تواند
داشته باشد .
در تئاتر، روی حرکت و
رفتار و نوع سخن و کیفیت کلام و نحوۀ تئاتر حتی نگاه و صدا دقت به کار می
رود و این به خاطر تأثیری است که «چگونگی» هر عمل و حرکت و کلام روی بیننده
می گذارد .
گاهی برای تفهیم یک
موضوع و القاء یک ایده، مؤثرترین راه، «نمایش» است و ایجاد صحنه ای که آن
محتوا به عینیت بنشیند.در قرآن کریم نیز از این گونه تمثیلها و نمایشها و
بیان قصه های عبرت آموز، فراوان یاد شده است .
خمیرمایۀ
نمایش، در قالب بیان غیر مستقیم، یا باید تربیتی و آموزشی باشد یا به تفکر
وادارد و یا بینش و بصیرتی بدهد، حتی در نمایشهای کمدی نیز باید دارای
«پیام» باشد.البته آنچه محتوای سیاسی و اجتماعی، یا تربیتی و اخلاقی دارد،
یا به شکل بازآفرینی حوادث تاریخی و یا در قالب طنز و کمدی است یا از جنبۀ
آموزشی و علمی برخوردار است، هریک اسلوبی کاملاً متفاوت با دیگری و با زبان
خاص خویش است و سمبلهایش هم فرق دارد.باید دید تماشاچی پس از انجام نمایش،
بیشتر تحت تأثیر صحنه های عجیب و غریب آن است یا محتوای مورد نظر؟هرچند که
تأثیرگذاری باید بیشتر غیر مستقیم و نامرئی باشد و حالت موعظۀ مستقیم به
خود نگیرد، ولی نسبت به بازتاب یک نمایش در روح و رفتار بیننده نمی توان بی
تفاوت بود و در ملاک یابی و ارزش گذاری به حساب نیاورد .
جهت
گیری و سمت دهی نمایش را در مجموع باید سنجید و نسبت به صحت بازده و سلامت
تأثیرش اطمینان داشت و به دقت نظرخواهی کرد.چه بسا تماشا کنندگان یک نمایش
برداشتی کاملاً مغایر هدف و پیام نویسنده و کارگردان داشته باشند.
دربارۀ
زبان نمایش هم باید توجه داشت که وقتی هدف نمایش، القاء و انتقال یک پیام و
اثرگذاری باشد، باید از زبانی برخوردار باشد که ویژگی وضوح و تبیین را
داشته باشد، نه گیج کننده و مبهم و سمبلهای دور از ذهن و فضای ناآشنا و
بیگانه با فرهنگ مردم که مخاطب آنند.برای قشرهای مختلف، نمایشهای مختلف
لازم است، متناسب با درک و زمینۀ مخاطبان.28
قصه وداستان
داستان
نویسی یکی از شاخه های بسیار مهم و مؤثر و رایج هنر بوده و می باشد.از
آنجا که بشر ذاتاً به سوی قصه جذب می شود و از داستانها و حوادث شگفت و
بخصوص وقایع و سرگذشتهای دنباله دار لذت می برد و هرچه شگفت تر، جاذبه هم
بیشتر، بخصوص در سنین کودکی و جوانی، از این رو داستان به عنوان وسیله ای
جهت جلب توجه و جذب افراد، امری مورد توجه بوده و کاربرد فراوانی دارد .
بسیاری
از کسانی که در مقام ساختن افراد یا تبلیغ یک فکر و عقیده و...بوده اند از
این روش و از این شیوۀ هنری و تربیتی بهره برداری کرده اند. چراکه در
داستان- چه به صورت سرگذشتهای واقعی و چه قصه های ساختگی و ابداعی- الگوها و
سمبلها و قهرمانها تأثیر بسزایی در ذهن و اندیشۀ شنونده و خواننده می
گذارند و طرف داستان، سعی می کند که خود را با الگوهای طرح شده در داستان،
وفق دهد .
آنچه که در شیوۀ داستانی
تبلیغ و تفهیم، مهم و ارزشمند است، جهت و پیام و خط حاکم برآن است، چه در
داستانهای تخیلی و تمثیلی و ساختگی و چه در قصه های واقعی .
در
قرآن کریم و تعالیم انبیای الهی و کتب آسمانی و آموزشهای دینی هم این شیوۀ
مؤثر یعنی قالب داستان برای القاء پیام و تأثیر تربیتی مورد توجه قرار
گرفته است.قسمت عمده ای از قرآن، اختصاص به تاریخ انبیا و قصص و سرگذشتهای
امتهای پیشین و حوادث عبرت آموز گذشته دارد.هم در مورد انسانهای خوب و
سرانجام نیک مؤمنان به خدا و دعوت رسولان، و هم در مورد شروران و ستمگران و
تکذیب کنندگان دعوتهای انبیا و سرانجام آنان .
وقتی «قصه نویسی» بعنوان یک رشتۀ هنری مطرح می شود، باید دید که هنر، در کجای داستان خوابیده و قصه از کدام جنبه، هنر است؟
گرچه
داستان، به صرف داستان بودن هم، مورد علاقه و توجه بشر است و دارای جاذبه
است، ولی آنچه بر تأثیر قصه می افزاید و داستان نویسی را به صورت یک هنر
مؤثر درمی آورد، فقط نقل حوادث و بیان صحنه ها و ترسیم قهرمانها نیست.بلکه
شیوه ها و ظرائف و لطایفی در آن وجود دارد که مربوط می شود به تخیل داستان
نویس، نوع طرح و بیان، سبک و شیوۀ پرداخت مفاهیم و اهداف، و نتیجه ای که از
حوادث گرفته می شود و تأثیری که می گذارد و...بالاخره عناصری دیگر که در
مجموع می توان از آن، به «تکنیک» نام برد.
شناختی
که قصه نویس هنرمند، از روحیات انسان و حالات اثرپذیر و مسائل روانی او
دارد، بی شک در این شیوه و تکنیک، نمود پیدا می کند.دیدگاهی که داستان
نویس، نسبت به مسائل هستی و جهان و جامعه دارد و نیز قدرت او در تحریک
احساس و عاطفۀ بشری در رابطه با یک هدف از پیش تعیین شده، همچون در مسأله
فوق موثر است.کاوش در اعماق جان و فطرت انسانی، اگر در صحنه های داستان
انجام گیرد چنین اثر هنری،جاودانه تر خواهد بود .
اینهاست
جنبۀ هنری داستان، نظم هنری و بلاغی قصه، مبالغه ها و توصیفها،
تصویرسازیهای فنی داستان، انگیزش عواطف و تخیلات، تأثیر گذاریهای عقلی و
برهانی و منطقی، که بازده روشن صحنه آراییهاست...اینها همه و همه در راستای
همان بعد هنری و تکنیک قصه نویسی است و داستان هنری، باید از این ویژگیها و
خصایص اثربخش،برخوردار باشد .
قصه
در دوران ما و بلکه در هر عصری یکی از بهترین وسیله های تربیت و تهذیب و
نیز تبلیغ دین بوده است.در عرضۀ داستان و صحنه ها و حوادث متن یک قصه،
اشتیاق انسان به اینکه پا به پای حوادث پیش رفته، و صحنه ها و قهرمانها را
دنبال کند، چیز پوشیده ای نیست.این، هم در روحیات کودکان بوضوح مشاهده می
شود و هم درکششهای بزرگسالان به داستانهای دنباله دار و سریالهای تلویزیونی
و برنامه های نمایشی .
در فضای
داستانی، خواننده یا شنونده و تماشاگر فیلم و نمایش، خود را یکی از
شخصیتهای مورد پسند داستان قرار می دهد و در لحظه لحظۀ حادثه ها زیست می
کند و درآن فضا تنفس کرده و از رخدادهای قصه متأثر می گردد.در نهایت
داستان، گویا خواننده و شنونده و بینندۀ قصه و نمایش، یک تجربۀ شخصی را
گذرانده و مرحله ای را- کوتاه یا بلند- طی کرده است.مرحله ای که در اندیشه و
دل و وجدان و روحیاتش اثر برجای می گذارد.اثر سطحی یا عمیق و ریشه ای،
شبیه اثری که صدا در نوار ضبط صوت باقی می گذارد .
این
اثرپذیری انسان از داستان، در صورتی در این سطح بالا خواهد بود که
تصویرهای قصه، محکم و استوار، منطبق با عقل و منطق و هماهنگ با واقعیت
زندگی افراد باشد.وگرنه افسانه و خرافه خواهد بود، حتی اگرچه خیال انسانها
را به طرف خود جلب کند .
قصۀ موفق
آنست که موضوعات و سوژه هایش را از حوادث زندگی و متن واقعیات حیات مردم
بگیرد.یا از چیزهایی که معمولاً ممکن است در حوادث زندگی و واقعیت جهان و
مردم پیش آید .
ویژگیهای داستانهای قرآن
در
قرآن کریم، داستانهایی که از اقوام و ملتها و امتها آمده، و نیز
سرگذشتهایی که از انسانهای نیک و بد، عادل و ستمگر، مؤمن و کافر و... نقل
شده است، ویژگیها و خصوصیاتی دارد که قابل توجه است.این ویژگیها، بعضی
مربوط به شیوه و تکنیک داستانی قرآن است، و برخی در زمینۀ محتوا و هدف قصص
قرآن است و بعضی هم به چهره ها و شخصیتهایی که در داستان مطرح می شوند
ارتباط پیدا می کند.از مهمترین این ویژگیها روح اسلامی قصه هاست.قرآن کریم
که مدرسۀ تربیتی مسلمین و دانشگاه جامعه مکتبی است، از اثر قصه غافل نبوده
است. قصه های قرآن، قصه های جدی است و بر اساس موعظه و عبرت، بیان شده، نه
بعنوان بازیچه و سرگرمی .
عناصر قصه
های قرآن از واقعیت و صداقت، الهام می گیرد و عرضه اش دقیق است و توجه و
عنایت روی این است که حوادث سازنده و مهم را در موضوع قصه ابراز کند، نه
جزئیات بی اثر را.به تعبیر دیگر:برخورد قرآن با حوادث زمانهای گذشته،
برخوردی انتخابی و گزینشی است یعنی اینگونه نیست که نسبت به یک پیامبر یا
یک قوم، کلیۀ وقایع و اتفاقات را بقول معروف:از سیر تا پیاز بیان کند، بلکه
آنچه را که می تواند حامل پیام دین و دربردارندۀ یک موعظه و هدایت و عبرت و
ارشاد باشد بیان می کند.و در نقل یک واقعه هم، آنچه که بیشتر به این هدف
کمک کرده و از برجستگی خاصی برخوردار است مطرح می شود.
یکی
از ویژگیهای داستانهای قرآن، شیوۀ قرآن در پرداخت صورت ظاهری قصه است.شکی
نیست که یکی از امور هنری کلام و سخن، استخدام الفاظ و واژه ها متناسب با
مفاهیم و معانی است. همچنین آهنگ صدا، تتابع کلمات، دکلمۀ کلمات، درجاهای
مختلف و به تناسب، در رساندن مقصود و هدف مؤثر است. طنین کلمات، در مفهوم
هم-هنگام انتقال به طرف- اثر می گذارد.گاهی قرآن تکیه بر الفاظ درشت و عظیم
و دارای آهنگ سنگین و پرمهابت می کند.گاهی جملات، کوتاه است و دارای سجع و
نظم خاص، که مایۀ افزایش آن آهنگ در کلمات می گردد و کلمات آهنگین، گوش را
پر از نغمه می کند و دل را از خشیت و هراس می افکند، یا حالت غبطه، یا حال
سرور و انبساط می آفریند.29
ویژگیهای مبلغ دین
از
آنجا که شرط لازم برای تبلیغ موفق در جهان امروز،شناخت و به کار گیری
ابزارهای جدید است و مبلغی که بی شناخت این ابزارها برای تبلیغ پا پیش
بگذارد همچون جنگ آوری است که با حریف تا بن دندان مسلح بی هیچ سلاحی به
نبرد برمی خیزد از اینرو مبلغ دین دو وظیفۀ اساسی دارد یکی تفوق در دین و
دیگری انتقال مفاهیم،آموزه ها و ارزش های دینی به دیگران. قرآن مجید از
مسلمانان می خواهد تا گروهی از آنان که شایستگی و توانایی لازم را دارند
دین و احکام آن را بشناسند و سپس یافته های خود را به دیگران ابلاغ
نمایند،تا آنان از مخالفت با فرمان خدا بپرهیزند.این دو وظیفه یا مرحله
اگرچه از لحاظ ماهیتی یکی است و مبلغ موظف است آنچه را آموخته است به
دیگران برساند اما شکل و ساختار کار کاملا متفاوت است.در مرحله تفوق و دین
آموزی مبلغ با حقایق دینی سروکار دارد و از راه تحقیق،مباحثه،مناقشه،تعمق و
ژرف اندیشی آنها را می آموزد. خلاصه آنکه سلوک در این مرحله به گونه ویژه
ای است. حال آنکه به هنگام انتقال آموخته های خود به ویژه هنگامیکه مخاطب
،عموم مردم باشند استفاده از این روش کارآیی چندانی ندارد. در این مرحله
دیگر نمی توان به شیوۀ تعلم،در تعلیم و تبلیغ دین به کار بست چون همگان
ظرفیت و توان استدلال های عقلی و ژرف اندیشی و باریک بینی های عقلانی را
ندارند.با توجه به مطالب فوق و در کنار این دو وظیفه می توان برخی دیگر از
وظائف و ویژگیهای مبلغ را به صورت زیر برشمرد .
اخلاص(رکن اصلی تبلیغ):
اخلاص شرط اصلی تبلیغات
است،اگر از بالاترین سطوح تا پایین ترین سطوح ذره ای اغراض شخصی به میان
آمد و من و ما مطرح شد،تبلیغات خراب می شود.ما در صورتی می توانیم کیفیت
کار تبلیغاتی را بالا ببریم که تبلیغ واقعاً برای خدا و در راه خدا باشد.
تبلیغ
عملی:
تلاش تبلیغی باید بوسیله کسانی
که مورد اعتماد مردم هستند انجام گیرد.برای جلب اعتماد مردم می بایست اعمال
و رفتار دعوت کننده مطابق گفتار و پیامش باشد، چنانکه تمامی پیامبران و
ائمه اطهار علیهم السلام،چنین بودند و به هرآنچه می گفتند خود عامل بودند .
شناخت مخاطبان:
شناخت
و ارزیابی فرهنگ و آداب و رسوم،نیازها،آرمانها، آرزوها، کمبودها، مشکلات و
نیز شناخت گروه های سنی مختلف، میزان تحصیلات، شغل اقشار مختلف مردم در
جامعه یکی از رموز موفقیت مبلغین و روحانیون در اتخاذ شیوۀ تبلیغات مناسب و
مطلوب است.توجه به اینکه شنوندگان و گیرندگان پیام ما کودکان و نوجوانان
هستند یا میانسالان و کهنسالان؟ کارمند هستند یا کشاورز و کارگر؟ زنان و
مردان یا دختران و پسران دانشجو و دانش آموز؟باسواد هستند یا بی سواد؟
ثروتمند هستند یا فقیر؟و... موفقیت ما در تنظیم و انتخاب مطالب مورد بحث و حتی انتخاب الفاظ و عبارات بکار گرفته شده در پیام، بطور چشمگیری افزایش خواهد داد .
نقش هنر در تبلیغ از نگاه مقام معظم رهبری
هنر
یکی از خصوصیاتی است که انسان در طول تاریخ خود بوسیله آن بهترین پیامها و
ظریف ترین ایده ها و آرمانها را تبلیغ کرده است...پیام انقلاب با هنر
آرایش و جاذبه مخصوص پیدا می کند که بدون این بیان بدون این آرایش هنر،آن
پیام آن اندازه قابل جذب در دلها نیست...یک شعر خوب، یک قصه زیبا و خوب، یک
نمایشنامه خوب، یک فیلم و یک آهنگ منطبق با موازین شرع و خوب می تواند
اثری داشته باشد که گاهی ده سخنرانی یا چند کتاب در ذهن خواننده آن اثر را
نمی تواند داشته باشد...هنر وقتیکه یک پیامی را در خود داشت آنرا تا اعماق
روح انسان نفوذ می دهد و آنرا در ذهن بصورت جاودانه منقش می کند...خصوصیت
اثر هنری تأثیر غیر مستقیم است.آن وقتی که مثلاً بخواهند راجع به یک عمل
اجتماعی یا نظامی یا یک خصلتی از خصلتها درسی به مردم بدهند با شیوه
هنری،لازم نیست که از اول تا آخر دربارۀ آن مطلب حرف بزند. آن نویسنده یا
آن مثلاً نمایش یا فیلم سینمایی و غیره مطلب را در خلال صحنه ها در لابلای
نمایشها در نمایشنامه ها، در شکل لباس پوشیدن آن هنرپیشه،در نوع برخورد
بازیگران آن صحنه، در نوع تعبیرات و سخنان و روشهایی که آنها را بکار می
بندند به ذهن مخاطب القا می شود».30
در
اهمیت و تأثیر هنر در تبلیغ و ابلاغ پیام همین بس که بدانیم:«قرآن کریم یک
اثر هنرمندانه است و عظمت قرآن از جمله، از این جهت است که از لحاظ هنری و
بیان اداء مطلب به شکل هنرمندانه به تمام شیوه های هنری زمان خود و بعد از
خود و قبل از خود فائق آمد...قرآن اینگونه تعریف می شود:«الله انزل احسن
الحدیث» خدای متعال بهترین و زیباترین گفته ها و سخنها را نازل کرد که
تأثیر این سخن زیبا و پرمغز و پرمضمون این است که دلها را می لرزاند و به
خود جذب می کند...یقیناً خدای متعال قادر بود که همین معارف و معانی قرآنی
را در قالب یک نوشته معمولی مثل مؤلفین و نویسندگان و حکما و فلاسفه نازل
کند،اما آن جاذبه لازم را نمی داشت جاذبه هنری قرآن و صدای رسای هنرمندانه
آیات آسمانی آنچنان دلها را مجذوب می کرد که هرکه می توانست زبان عربی را
بفهمد مجذوب قرآن می شد، چه عالم و درس خوانده و چه انسانی عامی و
بیسواد.هنر اینگونه است»31
همچنین«هر ایده، اندیشه و انقلابی که در قالب هنر نگنجد ماندنی نخواهد بود».32
رهبرانقلاب در دیدار با مدیران شبکه اول و دوم صدا و سیما می فرماید:«هنر بهترین و رساترین وسیله تبلیغ است».33
نتیجه گیری
در
پایان این بررسی از برآیند آنچه که در خصوص ویژگیهای پیام دینی .و همچنین
ظرفیت ها و قابلیت های هنر دینی ذکر می گردد نتایج زیر را می توان برشمرد :
1-
هنر به عنوان مؤثرترین امکان در جهت انتقال پیام چناچه به درستی با آموزه
های دینی عجین شود می تواند بهتربن وسیله برای تبلیغ و اشاعه دینی باشد .
2-
پیام مورد تبلیغ در جامعۀ دینی می بایست علاوه بر تناسب با فرهنگ و آموزه
های دینی جامعه و برخورداری از صراحت و گویایی لازم از مشخصه ها و ویژگیهای
یک اثر هنری برخوردار باشد .
3-
چنانچه هنرمند خالق اثر دارای اندیشه و تفکر دینی باشد،اثر وی نیز خود به
خود رنگ و بوی آموزه های دینی را به خود گرفته و به اثری دارای پیام دینی و
به قولی مبلغ دین تبدیل خواهد شد .
4-
در تبلیغ دین ما باید از تمام ابزارهای هنری استفاده کنیم ولی مهم ترین
ابزار رفتار مبلغ است.رفتار مبلغ باید رفتاری زیبا و هنرمندانه باشد .
پی نوشت ها :
براى مطالعه در معناى دین رجوع شود به: دهخدا، على اکبر، لغت نامه دهخدا (1-
ج 8)، تهران، دانشگاه تهران، 1377؛ طباطبایى، (علامه) سید محمد حسین،
تفسیر شریف المیزان: مجلدات 6 و 15 و 29 و 31، ترجمه موسوى همدانى، سید
محمد باقر ؛ محمدى ، و جعفرى، (علامه) محمد تقى، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى
جلال الدین محمد مولوى، (ج 6) انتشارات اسلامى، تهران، 1351
2- چیتیک، ویلیام، تئولوژى و توسعه،ترجمه سید محمد آوینى ، نامه فرهنگ، شماره 12، زمستان 1372
3- دهخدا، علی اکبر،لغت نامۀ دهخدا(ت- تدجیح)، 1335ش، ص 343
4- معین، محمد، فرهنگ معین، 1363،ج 1،ص 1025
5- همان
6- همان، ص1428
7- خندان،محسن، تبلیغ اسلامی و دانش ارتباطات اجتماعی،مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی،1374، ص 62
8- روزنامۀ جمهوری اسلامی، 15 فروردین ماه 1368
9- همان، 5 دی ماه 1360
10- همان، 15 فروردین ماه 1361
11- مطهری، مرتضی، ده گفتار، صدرا،1361، ص 210
12- خزعلی، ابوالقاسم، تفسیر موضوعی(1و2)،د دانشگاه امام صادق، 1364، ص124
- خندان، محسن، تبلیغ اسلامی و دانش ارتباطات اجتماعی، سازمان تبلیغات اسلامی، 1374،ص 8913
- همان14
- شاله،فیلسین، شناخت زیبایی، ترجمۀ علی اکبر بامداد، طهوری،ص 2515
- تولستوی، لئون، هنرچیست؟،ترجمۀ کاوه دهقان،امیرکبیر،137316
همان17-
رید، هربرت، معنی هنر،ص 618-
قطب، محمد، منهج الفن الاسلامی19-
نقى زاده، محمد، تأثیر متقابل هنر و اقتصاد در جوامع سنتى و مدرن، مجله هنر دینى، شماره 6، زمستان 137920-
محدثی، جواد، هنر در قلمرو مکتب،دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،1374،ص 90 21-
همان، ص9522-
23- سخنرانی آقای صادقی در همایش پژوهشی "نقش هنر در تبلیغ دین" در حوزه هنری قم
مطهری ،مرتضی،مقدمه اى بر جهان بینى اسلامى، تهران،صدرا،138024-
مکارم شیرازی ، ناصرو دیگران، تفسیر نمونه، ج 20، ص 159، دارالکتب الاسلامیة 25-
نقى زاده، محمد، و بهناز امین زاده، وجوه افتراق هنر معنوى و هنر مادى، مجله هنرنامه، شماره 11، تابستان 138026-
نقى زاده، محمد، از نیستان به نیستان (ریشههاى هنر معنوى)،فصلنامه هنر، شماره 46، زمستان 137927-
محدثی، جواد، هنر در قلمرو مکتب، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،1374،ص151-18728-
روزنامۀ جمهوری اسلامی، 27 اردیبهشت 136129-
30- روزنامۀ جمهوری اسلامی،21 دی ماه 1364
31- همان
32- همان، 12 خرداد ماه 1364
همان، 2 بهمن ماه 1361 33-
