در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی
در مدارس
تهیه کننده : سید احمد موسوی
آموزشگاه : شهید شریف زاده
منطقه : کرانی
پاییز و زمستان 88
فهرست مندرجات
- چکیده
- پیش گفتار
- مقدمه
- متن :
الف – فراگیر
ب - تربیت
ج - معلم
- نتایج و راهکارها
- فهرست منابع و مآخذ
چکیده
چکیده : در این مقاله نقش نظام تعلیم و تربیت در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی مورد بحث قرار گرفت . اولین کار مهم برای این امر ، شناخت فرآگیر و خصوصیات وی عنوان شد که به 3 دسته ی :کودک ، نوجوان و بلوغ تقسیم می شدند .سپس تعریف تعلیم و تربیت که تعلیم به معنای دانا کردن و تربیت به معنای پرورده ساختن عنوان شد . توجه به اصول و مایه های درونی تربیت با توجه به ارزشهای اسلامی ذکر شد . ارزشهای دینی و اسلامی باید در محتوای برنامه های درسی به کار برده شود ، نه اینکه فقط در دروسی مانند دینی وقرآن بیاید ، بلکه در دروسی مانند ریاضی ، علوم و فارسی و ... نیز باید این مفاهیم و ارزشها آموخته شود .
ویژگی های یک معلم خوب و اسلامی بیان شد که عبارت بود ند از : داشتن شخصیت اصیل و صادق ، توانایی فن تدریس ، سواد کافی . معلمین دینی نباید جدا از سایر معلمین باشند ،بلکه باید معلمین همه ی دروس از نظر ایمان و عمل در حدی باشند که الگوی فراگیران گردند . مثلا معلم ریاضی و ... باید از نظر سواد و مهارت و همینطور تقوا الگو باشند ، که این تاثیر گذاریش بیشتر از تاثیر یک معلم پرورشی است .
پیش گفتار
پیش گفتار :آموزش و پرورش به عنوان نهادی با کارکرد های جامعه پذیری ، فرهنگ پذیری ، آموزش علوم وفنون ، با بهره گیری از مواریث دینی و فرهنگی در کنار یافته های علمی اندیشمندان و صاحبنظران بیشترین مسوولیت را در قبال ایجاد مهارتها و توانمندیها ، انتقال ارزشهای دینی و ملی به دانش آموزان بر عهده دارد . این نهاد به منظور رفع کاستی ها و خلا های موجود برنامه های درسی در طول یک دهه ی گذشته طرح ها و برنامه های متنوعی را در مدارس که به باور صاحبنظران و اندیشمندان ، دوره ی شکل گیری شخصیت و مناسبترین زمان برای ایجاد و تقویت ارزشهای اسلامی و مهارتهای لازم برای زندگی اسلامی است ، اجرا نموده است .
آموزش و پرورش باید به دنبال ایجاد زمینه جهت رشد فضائل اخلاقی و تقویت بینش و مهارت دانشمندان و رشد همه جانبه ی متناسب با آموزه های دینی و پویایی فرآیند یاددهی – یادگیری در جهت نهادینه کردن ارزشهای واقعی اسلامی باشد .
مقدمه : آدمی همیشه در پی آن بوده که معمای حیات را بداند ، تعبیری برای حوادث عالم قایل شود ، از مقدرات بشری سر در بیاورد و برای جهان و موجوداتش علتی پیدا کند . جوابگوی این سوالات دین بوده است که پیوسته طریقی برای تعبیر گیتی و حوادث آن به دست می دهد و زندگی را برای آدمی با معنا می سازد . پس منتهای همه ی فهم و تفسیر خداوند است و توجه به خدا یعنی توجه به هستی و توجه به دین یعنی غایت داشتن هستی و آمادگی برای زیستن . پس هر تربیتی که جنبه یا مایه ی دینی ندارد ناقص و صوری و بی دوام است .
متن : نقش نظام تعلیم و تربیت در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی در مدارس
همه می دانیم تعلیم وتربیت مهمترین نقش را در تربیت نسل آینده برعهده دارد . این نهاد می تواند افرادی مفید ، مسوولیت پذیر ، باایمان و متعهد یا بی قید ، لاابالی و بی ایمان و بی سواد بار بیاورد . اما چگونه نظام تعلیم و تربیت می تواند افرادی بر اساس ارزشهای اسلامی تربیت کند را ذکر می کنیم . ما در این مقاله 3 بعد مهم تعلیم و تربیت را شرح می دهیم : الف – فرآگیر ب- تربیت ج – معلم .
الف – فرآگیر : برای تربیت بهتر و متناسب با ارزشهای اسلامی باید اول فرآگیر را خوب شناخت .
مشخصات فرآگیران : دانش آموزان از نظر سنی به 3 دسته تقسیم می شوند :
1- کودک(6 تا 10 ساله ): مشخصات کودک عبارت است از : ازنظر بدنی ضعیف ، از نظر روحی بین دو بلوغ روانی است ، از نظر اخلاقی دارای صفات ارثی و اثر دامان مادر ، از نظر مالکیت : هیچ به جز اسباب بازی ، و ... . روسو می گوید : غرایز کودک کامل است ولی عقل او برای درک اصول منطقی توانایی ندارد . در پرورش کودک دبستانی ، باید دانش و خرد را هم دوش داشت تا سودمند افتد . حافظه ی تقریری را واسطه ی تحصیل نباید قرار داد . یعنی پایه ی تحصیل حفظ طوطی وار نباشد . موضوع تحصیل باید موافق ذوق واستعداد او باشد تا خستگی ایجاد نکند . درس باید از گزیده ها و برجسته ها و قابل هضم ها و مفید عملی زندگی و فردای فرزند و جامعه باشد .
بلاهایی که کودک را تهدید می کنند عبارتند از : تنبلی ، احساس حقارت ، دزدی و دروغگویی .
2- نوجوان : دوره ی قبل از بلوغ را دوره ی نوجوانی می گویند . در پسران 10 تا 14 سالگی و در دختران 10 تا 12 سالگی . مشخصات نوجوان عبارت است از : افزایش تمایلات جنسی ، مبارزه بین عقل و نفس ، فزونی هیجان ، خودنمایی احساسات ، بالا رفتن قدرت تخیل و میل به قهرمان شدن .
اقدامات بد نوجوان : بزه کاری ، اعمال جنسی تعمدی ، عدم انجام تکالیف درسی، آشفتگی خلقی مداوم ، گوشه گیری متوالی ، ظهور بیماری های روانی .
از جمله راههای پیشگیرانه می توان به : ابراز علاقه به نوجوان ، محیط گرم خانوادگی ، سیستم تربیتی منظم ، صادق بودن و ... ، در کل طریق تعدیل را پیش گرفتن اشاره کرد .
3- بلوغ ( پایان نوجوانی ) : مشخصات این دوران : یافتن شخصیت ، معنا یافتن اعتقاد ، تمیز دادن خیر و شر و ... را نام برد . در این نقطه کار تربیت و تادیب تمام می گردد و شخصیت شکل می یابد .
ب- تربیت : ابتدا تعریف تعلیم و تربیت . تعلیم یعنی دانا کردن و تربیت پرورده ساختن است . تعلیم وتربیت نباید تنها برای گذران زندگی باشد ، بلکه باید آموختن آن چیز هایی باشد که برای زندگی با معنا و صالح و بر اساس مصلحت و حسن عاقبت باشد . در مورد تعلیم و تربیت امام معصوم می فرماید : خذ عنا (تعلیم ) و تکن منا ( تربیت ) . طرح اساسی اسلام درباره ی تربیت بر بنیاد تعریفی است که از انسان دارد ؛ آنگونه که استعداد شدن دارد و آنگونه که باید باشد تا آنگونه بودن و شدن ، لایق باشد .معنای تربیت این است که پرورش حقیقی در واقع نو ساختن کاربرد تجربه ی حیاتی خود آدمی است . ( جان دیویی ) .1
جنبه های تربیت : 1- جنبه ی روحی 2- جنبه ی اجتماعی و تناسب با وضع زندگی محیط .
اصول عمومی تربیت : اصول عمومی تربیت که در آن به همه ی جنبه ها توجه شود عبارتند از : 1- رشد قوای دماغی به موازات قوای جسمی 2- فرآگیری فن زندگی در اجتماع و سازگاری با محیط . 3- تامین قدرت اراده و قوت غرایز و عواطف 4- ارتباط با خانواده و اتکای به آن .
علومی که می توانند در تربیت کمک کنند عبارتند از : روان شناسی و جامعه شناسی . تربیت باید متعهد پرورش موجودی فعلی شاگرد باشد و این امر بدون شناختن شاگرد میسر نیست .
مایه های درونی لازم برای پرورش عباتند از: - فطرت سالم ، کنجکاوی ها ، علایق و حس غرورِ پذیرای هدف .
اما برای اینکه تعلیم و تربیت بتواند به خوبی ارزشها ی اسلامی را در مدرسه و میان دانش آموزان اجرا کند باید به پیشنهادهای اسلام درباره ی تربیت توجه کند . این پیشنهادها عبارتند از 1- تعدیل سرمایه و کار و عدم تجمع ثروت . 2- بالا بردن ارزش انسانی و اخلاقیات 3- توجه به پرورش فرزند 4- ایجاد حکومتی خاص که منافع جامعه را بر منافع شخصی و طبقاتی و قبیله ای مقدم بدارد . 5- تبلیغ صحیح اعمال نیکو 6- بهبود نسل و سرشت افراد ، از راه اصلاح ازدواج ها . 7- صداقت بزرگتران خانواده و جامعه و مطابقت ظاهر و باطن .
وسایل سمعی و بصری : در تعلیم و تربیت صحیح استفاده از وسایل و رسانه های سمعی وبصری جایگاه خاصی دارد که از هر کدام باید متناسب با موضوع ، سن و ... استفاده کرد .از قبیل : تصویر ، فیلم ، کتاب و مجله ، نمایش نامه و مطبوعات ، رادیو و تلویزیون و ... .
عوامل درونی انسانی که در پرورش دینی و اسلامی فرآگیران موثر است عبارتند از : 1.- سیر در آفاق و انفس 2- تفکر وتدبر - تعقل و استدلال . 3- عبرت آموزی 4- نتایج دریافتی از تجارب زندگی .
اصول کلی تربیت دینی : اصول کلی تربیت دینی که در تعلیم و تربیت مورد توجهند به شرح ذیل اند:
اصل اول :توجه به طبیعت کودک و رشد بدنی و فکری او و در نظر گرفتن قوانین روان شناسی .
اصل دوم : متوجه کردن کودک به مبدا و معاد و ایمان به خدا و روز جزا .
اصل سوم : استفاده از وسایل سمعی وبصری .
اصل چهارم :تحریک احساسات و عواطف دانش آموزان به سوی کمال و حق .
اصل پنجم : علاقه مند کردن فرآگیران به انجام فرایض و آداب دینی و مذهبی .
اصل ششم : تحول تمایلات
اصل هفتم : نظم عواطف .
از قواعد دیگر مانند : اصل محبت ، اصل تشویق ، اصل سندیت والدین ، اصل اعتدال در تکلیف ، اصل پیرایش محیط فرزند ، نیز می توان نام برد .
فضای مساعد پرورش اسلامی : 1- فضای خانواده و والدین ، چراکه فراگیر شب و روز با آن در تماس است . در این فضا محبت خانوادگی و خدایی باید وجود داشته باشد . 2- فضای دوم ، نماز است . 3- فضای سوم ، خانه ی خدا ،یعنی مسجد (این فضا ، فرآگیر را به اجتماعی آشنا می سازد که آنان را هدفی مقدس جمع داشته است . ) 3- فضای چهارم : مجالس مذهبی . 5- فضای پنجم دیار افراد سلیم النفس و صاف دل . 6- فضای ششم : نگاه به آسمان صاف در بلندی ها و قرار گرفتن در میان دشت وسیع و ... .
شایسته است که از همان سال های نخستین زندگی کودک ، آماده ی پرورش دینی و اسلامی او شویم ، تا هسته های عقاید در نهاد او رویانده گردد. یکی از متخصصین روان شناسی می گوید :"در مدارس ما به اطفال
حس مذهبی و ایمان را پرورش نمی دهند . درست است که دروس قرآن و دینی دارند ، اما چون متضمن قبول و فهم نیست و محیط و معلم نیز مناسب نیست ، تولید ایمان نمی کند . پس از پایان کلاس ها ، فراگیر با خود می گوید : درس اسلام و دین را خواندم و دانستم ، چیزی که مرا جلب کند نداشت . پس قضاوت می کند که : دین آرام بخش درون نیست ، تعالی دهنده ی روح و فکر نمی باشد ، بهتر کننده ی عمل و صفت هم نیست ، بلکه اصولادین دل چسبی ندارد و این بزرگترین خطری است که از درس دینی در مدارس ما حاصل می شود . اگر دین در دل جای نگرفت و مطلوب نیامد ، بیزاری ایجاد می کند و اصل زندگی به خطر می افتد . اساس کار آموزشهای دینی و اسلامی دوران کودکی ونوجوانی است . "1
وسایل آموزشی مناسب دین و ارزشهای اسلامی ، برای کودکان دیدنی ها بیشتر و شنیدنی هاکمتر مفید هستند . برای نوجوانان دیدنی و شنیدنی برابر هم و برای جوانان دیدنی و شنیدنی کمتر و خواندنی بیشتر مفید هستند . قرآن نیز از طریق استفاده از داستانها و تمثیلات بیشتر به تبلیغ اسلام می پردازد .پیامبر می فرماید : انَ القرآن َ نزلَ علی خمسه و اوجه ؛ ... فاعتبروا بالامثالّ"
ج – نقش تربیتی معلم : دستگاه آموزش و پرورش در هر کشوری جزو دستگاه های توسعه آفرین و تسهیل کننده ی مسیر تحول می باشند . در واقع بنیادی ترین مجموعه در بین عناصر یک نظام را دستگاه تعلیم و تربیتی آن نظام تشکیل می دهد . رشد و تعالی هر کشوری را می توان از میزان اهتمام و باورهای فکری و عملی آن کشور نسبت به آموزش و پرورش دریافت . در بین مولفه های تاثیر گذار آموزشی و پرورشی به معلمان و مربیان برجسته ترین و ذی نفوذترین عناصر می باشند .
برای معلمان قدرتهای چهارگانه ای عنوان داشته اند که عبارتند از : 1- قدرت علمی – تخصصی 2- قدرت شخصیتی 3- قدرت حقوقی: ( مجموعه قوانین و مقرراتی که به حمایت از معلم اشاره دارد ) .4- قدرت اجتماعی معلم : (به پایگاه و جایگاه معلم درجامعه اشاره دارد ). از میان قدرتهای ذکر شده ، قدرت شخصیتی و رفتاری تاثیر عمیق تری دارد .حضر ت علی (ع) می فرماید : " هرکه خود را پیشوای مردم قرار دهد باید بیش از آموزش دیگران به آموزش خود بپردازد و به جای زبان بارفتار و روش زندگی اش به تربیت دیگران بپردازد .
یکی از رویکردهای مهم برای تربیت ، نظریه ی یادگیری اجتماعی (Lerning Theory Social) یایادگیری مشاهده ای (Observaiton Lerning) آلبرت بندورا است . فرآیندهای یادگیری مشاهده ای بدین شرح است : 1- توجه : یعنی توجه کردن به رفتار الگو .2- یادداری (Retention) : یعنی سازماندهی شناختی ، دوباره گوش دادن ، رمزگردانی وانتقال اطلاعات سرمشق به حافظه ی بلندمدت .3- فرآیند تولید (Production) : عبارتست از تبدیل مفاهیم نمادین یا بصری رویدادها ی مشاهده شده به رفتار آشکار . 4-انگیزش (Motivation): یعنی اگر فرد احساس کند رفتاری که مشاهده می کند با اهمیت است، بهترآن «را یاد می گیرد . دیدگاه بندورا درشکل زیر نشان داده شده است .
ویژگی های یک معلم اسلامی : معلم اسلامی علاوه بر اینکه خود باید مومن باشد ، دارای این ویژگی ها نیز است : 1- دارای شخصیت اصیل ، صادق و موثر است . 2- فن تدریس راخوب بتواند . 3- داشتن سواد کافی .
معلمان باید الگو باشند تا زمینه ی پذیرش و شکل گیری شخصیت را در فرآگیران فراهم آورند . به نظر پائولو فریره :"هر آموزش و پرورشی که بدون ارتباط با نیاز خودانگیخته ی دانش آموزان باشد ، دیر یا زود از قلمرو زندگی آنها خارج می شود. "
نتایج و راهکارها
نتایج : با توجه به مطالب و مباحثی که شد می توان این نتایج را گرفت که برای نهادینه کردن ارزشهای اسلامی در مدارس ، اولا ، باید فرآگیر و خصوصیات او را به خوبی بشناسیم و از علوم وفنون نوین مثل روان شناسی و جامعه شناسی ، در کنار علوم تربیتی و دینی بهره ببریم . ثانیا ، اصول و مبانی و جنبه های مختلف تربیت را در نظر بگیریم و فرآگیر را در همه ی ابعاد تربیت بکنیم . ثالثا ، از معلمین شایسته ، مومن و باسواد بهره بگیریم .
راهکارها ( پیش نهادها) :
1- مدرس درس تعلیمات دینی و قرآن مجزا از معلمین دروس اصلی مدرسه نباشد .( یعنی باید معلمین دروس اصلی از نظر پاکی و تقوی نیز خوب باشند و این دروس را تدریس نمایند .)
2- اختصاص دروس و ساعات فوق برنامه به ارزشهای دینی و اسلامی ، علاوه بر ساعات رسمی دروس .
3- حذف نمره از دروس دینی و تربیتی و کیفی کردن این دروس .
4- غنی کردن دروس اصلی به محتوای ارزشهای اصیل اسلامی و انسانی .
5- الگو بودن همه ی معلمین از نظر علمی و مذهبی و انسانی . ( دانش آموزان ارزشهای دینی را از معلمان باسوادتر بیشتر جذب و درک می کنند تا معلمین کم سواد .)
6- انتخاب معلمین پرورشی از معلمان باسوادتر و مومن در عمل ، نه فقط مومن ظاهری.
7- وجود سازمان هایی جهت تهیه ی کتاب مناسب تعلیم و تربیت دینی که جوابگوی سوالات و اشکالات کودکان و نوجوانان و جوانان باشد .
8- انتخاب معلمین از میان بهترین استعدادها .
9- توجه بیشتر به جنبه ی آموزشی دروس دینی به جای توجه به جنبه ی ارزشیابی آن .
فهرست منابع و مآخذ
1- مظلومی ، رجبعلی ، گامی در مسیر تربیت اسلامی ، ( از کودکی تا بلوغ ) ، نشر آفاق ، تهران، جلد1 ، چاپ دهم ، 1386.
2- مظلومی ، رجبعلی ، گامی در مسیر تربیت اسلامی (مبانی تربیتی ) ، نشر آفاق ، تهران ، جلد 2،چاپ چهارم ، 1386.
3- مظلومی ، رجبعلی ، گامی در مسیر تربیت اسلامی (راهنمای معلمان ) ، نشر آفاق ، تهران ، جلد3 ، چاپ دوم ، 1386.
4- سازمان بسیج دانش آموزی و فرهنگیان ، مجله ی فرهنگیان بسیجی ، تهران ، سال هفتم ، مهر و آبان 1388 .
5- کریم زاده ، اسماعیل و ... ، آموزش آداب و مهارتهای زندگی اسلامی ، نشر یادمان هنر اندیشه ، تهران ، چاپ اول ، 1388.
"پایان"
دلایل اهمیت دوره ابتدایی نسبت به سایر دوره ها
1-ویژگی ها و شرایط سنی کودکان (بدنی ، ذهنی ، عاطفی ، اجتماعی و...)
2-آمادگی بیشتر کودکان برای یادگیری
پیامبر اکرم که درود خداوند بر اوباد فرموده اند: اَلعِلمُ فِی الصِّغَر کَالنَّقشُ فِی الحَجَر یعنی علم آموزی در سنین کودکی مانند حک نمودن حروف بر روی لوح های سنگی است.
3-بالا بودن انگیزه و علاقه آنان به آموختن، جستجوگری ، پرسشگری ، کسب شناخت با توجه به گرایش فطری شان
4-شکل گیری شخصیت دانش آموزان به خصوص تصورات آنان نسبت به معلم ،کتاب ،مدرسه ،آموختن و...
5-انجام بیشتر تغییرات در ابعاد کیفی