نقش نظام تعلیم و تربیت در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی در مدارس

نقش نظام تعلیم و تربیت

در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی

در مدارس

تهیه کننده : سید احمد موسوی

آموزشگاه : شهید شریف زاده

منطقه : کرانی

پاییز و زمستان 88

فهرست مندرجات

-    چکیده

-    پیش گفتار

-    مقدمه

-    متن :  

          الف – فراگیر

          ب  -    تربیت

          ج  -     معلم

-    نتایج و راهکارها

-    فهرست منابع و مآخذ 

چکیده

چکیده : در این مقاله نقش نظام تعلیم و تربیت در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی مورد بحث قرار گرفت . اولین کار مهم برای این امر ، شناخت فرآگیر و خصوصیات وی عنوان شد که به 3 دسته ی :کودک ، نوجوان و بلوغ تقسیم می شدند .سپس تعریف تعلیم  و تربیت که تعلیم به معنای دانا کردن و تربیت به معنای پرورده ساختن عنوان شد .  توجه به اصول و مایه های درونی تربیت با توجه به ارزشهای اسلامی ذکر شد . ارزشهای دینی و اسلامی باید در محتوای برنامه های  درسی به کار برده شود ، نه اینکه فقط در دروسی مانند دینی وقرآن بیاید ، بلکه در دروسی مانند ریاضی ، علوم و فارسی و ... نیز باید این مفاهیم و ارزشها آموخته شود .

     ویژگی های یک معلم خوب و اسلامی بیان شد که عبارت بود ند از : داشتن شخصیت اصیل و صادق ، توانایی فن تدریس ، سواد کافی . معلمین دینی نباید جدا از سایر معلمین باشند ،بلکه باید معلمین همه ی دروس از نظر ایمان و عمل در حدی باشند که الگوی فراگیران گردند . مثلا معلم ریاضی و ... باید از نظر سواد و مهارت و همینطور تقوا الگو باشند ، که این تاثیر گذاریش بیشتر از تاثیر یک معلم پرورشی است .

پیش گفتار

پیش گفتار :آموزش و پرورش به عنوان نهادی با کارکرد های جامعه پذیری ، فرهنگ پذیری ، آموزش علوم وفنون ، با بهره گیری از مواریث دینی و فرهنگی در کنار یافته های علمی اندیشمندان و صاحبنظران بیشترین مسوولیت را در قبال ایجاد مهارتها و توانمندیها ، انتقال ارزشهای دینی و ملی به دانش آموزان بر عهده دارد . این نهاد به منظور رفع کاستی ها و خلا های موجود برنامه های درسی در طول یک دهه ی گذشته طرح ها و برنامه های متنوعی را در مدارس که به باور صاحبنظران و اندیشمندان ، دوره ی شکل گیری شخصیت و مناسبترین زمان برای ایجاد و تقویت ارزشهای اسلامی و مهارتهای لازم برای زندگی اسلامی است ، اجرا نموده است .

     آموزش و پرورش باید به دنبال ایجاد زمینه  جهت رشد فضائل اخلاقی و تقویت بینش و مهارت دانشمندان و رشد همه جانبه ی متناسب با آموزه های دینی و پویایی فرآیند یاددهی – یادگیری در جهت نهادینه کردن ارزشهای  واقعی اسلامی باشد .

مقدمه : آدمی همیشه در پی آن بوده  که معمای حیات را بداند ، تعبیری برای حوادث عالم قایل شود ، از مقدرات  بشری سر در بیاورد و برای جهان و موجوداتش علتی پیدا کند . جوابگوی این سوالات دین بوده است که پیوسته طریقی برای تعبیر گیتی و حوادث آن به دست می دهد و زندگی را برای آدمی با معنا می سازد . پس منتهای همه ی  فهم و تفسیر خداوند است و توجه به خدا یعنی توجه به  هستی و توجه به دین یعنی غایت داشتن هستی و آمادگی برای زیستن . پس هر تربیتی که جنبه یا مایه ی دینی ندارد ناقص و صوری  و بی دوام است .

متن : نقش نظام تعلیم و تربیت در نهادینه کردن ارزشهای اسلامی در مدارس

    همه می دانیم  تعلیم وتربیت مهمترین نقش را در تربیت نسل آینده برعهده دارد . این نهاد می تواند افرادی مفید ، مسوولیت پذیر ، باایمان و متعهد یا بی قید ، لاابالی و بی ایمان و بی سواد بار بیاورد . اما  چگونه نظام تعلیم و تربیت می تواند افرادی بر اساس ارزشهای اسلامی تربیت کند را ذکر می کنیم .    ما در این مقاله 3 بعد مهم تعلیم و تربیت را شرح می دهیم : الف – فرآگیر ب- تربیت ج – معلم .

    الف – فرآگیر :  برای تربیت بهتر و متناسب با ارزشهای اسلامی باید اول فرآگیر را خوب شناخت .

   مشخصات فرآگیران :  دانش آموزان از نظر سنی به 3 دسته تقسیم می شوند : 

1-   کودک(6 تا 10 ساله ):  مشخصات کودک عبارت است از : ازنظر بدنی ضعیف ، از نظر روحی بین دو بلوغ روانی است ، از نظر اخلاقی دارای صفات ارثی و اثر دامان مادر ، از نظر مالکیت : هیچ به جز اسباب بازی ، و ... .  روسو می گوید : غرایز کودک کامل است ولی  عقل او برای درک اصول منطقی توانایی ندارد .  در پرورش کودک دبستانی ، باید دانش و خرد را هم دوش داشت تا سودمند افتد . حافظه ی تقریری را واسطه ی تحصیل نباید قرار داد . یعنی پایه ی تحصیل حفظ طوطی وار نباشد . موضوع تحصیل باید موافق ذوق واستعداد او باشد تا خستگی  ایجاد نکند . درس باید از گزیده ها و برجسته ها و قابل هضم ها و مفید عملی زندگی و فردای فرزند و جامعه باشد . 

 بلاهایی که  کودک را تهدید می کنند عبارتند از :  تنبلی  ، احساس حقارت ، دزدی  و  دروغگویی .

2-    نوجوان :   دوره ی قبل از بلوغ را دوره ی نوجوانی می گویند . در پسران 10 تا 14 سالگی و در دختران 10 تا 12 سالگی .  مشخصات نوجوان عبارت است از : افزایش تمایلات جنسی ، مبارزه بین عقل و نفس ، فزونی هیجان ، خودنمایی احساسات ، بالا رفتن قدرت تخیل و میل به قهرمان شدن .

 اقدامات بد نوجوان : بزه کاری ، اعمال جنسی تعمدی ، عدم انجام تکالیف درسی، آشفتگی خلقی مداوم ، گوشه گیری متوالی ، ظهور بیماری های روانی .

 از جمله راههای پیشگیرانه می توان به : ابراز علاقه  به نوجوان ، محیط گرم خانوادگی ، سیستم تربیتی منظم ، صادق بودن و ... ، در کل طریق تعدیل را  پیش گرفتن اشاره کرد .

3-    بلوغ ( پایان نوجوانی ) : مشخصات این دوران : یافتن شخصیت ، معنا یافتن اعتقاد ، تمیز دادن خیر و شر و ... را نام برد .  در این نقطه کار تربیت و تادیب تمام می گردد و شخصیت شکل می یابد .

ب-  تربیت :  ابتدا تعریف تعلیم و تربیت . تعلیم یعنی دانا کردن و تربیت پرورده ساختن است . تعلیم وتربیت نباید تنها برای گذران زندگی باشد ، بلکه باید آموختن آن چیز هایی باشد که برای زندگی با معنا و صالح و بر اساس مصلحت و حسن عاقبت باشد . در مورد تعلیم و تربیت امام معصوم می فرماید : خذ عنا  (تعلیم ) و تکن منا ( تربیت ) . طرح اساسی اسلام درباره ی تربیت بر بنیاد تعریفی است که از انسان دارد ؛ آنگونه که استعداد شدن دارد و آنگونه که باید باشد تا آنگونه بودن و شدن ، لایق باشد .معنای تربیت این است که پرورش حقیقی در واقع نو ساختن کاربرد تجربه ی حیاتی خود آدمی است . ( جان دیویی ) .1

جنبه های تربیت : 1- جنبه ی روحی 2- جنبه ی اجتماعی و تناسب با وضع زندگی محیط .

اصول عمومی تربیت :  اصول عمومی تربیت که در آن به همه ی جنبه ها توجه شود عبارتند از : 1- رشد قوای دماغی به موازات قوای جسمی 2- فرآگیری فن زندگی در اجتماع و سازگاری با محیط . 3- تامین قدرت اراده و قوت غرایز و عواطف 4- ارتباط با خانواده و اتکای به آن .

    علومی که می توانند در تربیت کمک کنند عبارتند از : روان شناسی و جامعه شناسی . تربیت باید متعهد پرورش موجودی فعلی شاگرد باشد و این امر بدون شناختن شاگرد میسر نیست .

 مایه های درونی لازم برای پرورش عباتند از: - فطرت سالم ، کنجکاوی ها ، علایق و حس غرورِ پذیرای هدف .

اما برای اینکه تعلیم و تربیت بتواند به خوبی ارزشها ی اسلامی را در مدرسه و میان دانش آموزان اجرا کند باید به پیشنهادهای اسلام درباره ی تربیت توجه کند . این پیشنهادها عبارتند از 1- تعدیل سرمایه و کار و عدم تجمع ثروت . 2- بالا بردن ارزش انسانی و اخلاقیات 3- توجه به پرورش فرزند 4- ایجاد حکومتی خاص که منافع جامعه را بر منافع شخصی و طبقاتی و قبیله ای مقدم  بدارد . 5- تبلیغ صحیح اعمال نیکو 6- بهبود نسل و سرشت افراد ، از راه اصلاح ازدواج ها . 7- صداقت بزرگتران خانواده و جامعه و مطابقت ظاهر و باطن .                                                                                                                                                                                                                            

وسایل سمعی و بصری :  در تعلیم و تربیت صحیح استفاده از وسایل و رسانه های سمعی وبصری جایگاه خاصی دارد که از هر کدام باید متناسب با موضوع ، سن و ... استفاده کرد .از قبیل : تصویر ، فیلم ، کتاب و مجله ، نمایش نامه و مطبوعات ، رادیو و تلویزیون و ... .

  عوامل درونی انسانی که در پرورش دینی و اسلامی فرآگیران موثر است عبارتند از : 1.- سیر در آفاق و انفس 2- تفکر وتدبر  - تعقل و استدلال . 3- عبرت آموزی 4- نتایج دریافتی از تجارب زندگی .

اصول کلی تربیت دینی : اصول کلی تربیت دینی  که در تعلیم و تربیت مورد توجهند به شرح ذیل  اند:

   اصل اول :توجه به طبیعت کودک و رشد بدنی و فکری او و در نظر گرفتن قوانین روان شناسی .

   اصل دوم :  متوجه کردن کودک به مبدا و معاد و ایمان به خدا  و روز جزا .

   اصل سوم : استفاده از وسایل سمعی وبصری .

    اصل چهارم :تحریک احساسات و عواطف دانش آموزان به سوی کمال و حق .

     اصل پنجم : علاقه مند کردن فرآگیران به انجام فرایض و آداب دینی و مذهبی .

      اصل ششم : تحول تمایلات                    

       اصل هفتم : نظم عواطف .

از قواعد دیگر مانند : اصل محبت ، اصل تشویق ، اصل سندیت والدین ، اصل اعتدال در تکلیف ، اصل پیرایش محیط فرزند ، نیز می توان نام برد .

فضای مساعد پرورش اسلامی :  1- فضای خانواده و والدین ، چراکه  فراگیر شب و روز با آن در تماس است . در این فضا محبت خانوادگی و خدایی باید وجود داشته باشد . 2- فضای دوم ، نماز است . 3- فضای سوم ، خانه ی خدا ،یعنی مسجد (این فضا ، فرآگیر را به اجتماعی آشنا می سازد که آنان را هدفی مقدس جمع داشته است . )  3- فضای چهارم : مجالس مذهبی . 5- فضای پنجم دیار افراد سلیم النفس و صاف دل . 6- فضای ششم : نگاه به آسمان صاف در بلندی ها و قرار گرفتن در میان دشت وسیع و ... .

    شایسته است  که از همان سال های  نخستین زندگی کودک ، آماده ی پرورش دینی و اسلامی او شویم ، تا هسته های عقاید در  نهاد او رویانده گردد.  یکی از متخصصین روان شناسی می گوید :"در مدارس ما به اطفال  

حس مذهبی و ایمان را پرورش نمی دهند . درست است که دروس قرآن و دینی دارند ، اما چون متضمن قبول و فهم نیست و محیط و معلم نیز مناسب نیست ، تولید ایمان نمی کند . پس از پایان کلاس ها  ، فراگیر  با خود می گوید : درس اسلام و دین را خواندم و دانستم ، چیزی که مرا جلب کند نداشت . پس قضاوت می کند که : دین  آرام بخش  درون نیست ، تعالی دهنده ی  روح و فکر نمی باشد ، بهتر کننده ی عمل و صفت هم نیست ، بلکه اصولادین دل چسبی ندارد و این بزرگترین خطری است که از درس دینی در مدارس ما حاصل می شود . اگر دین در دل جای نگرفت و مطلوب نیامد ، بیزاری ایجاد می کند و اصل زندگی به خطر می افتد . اساس کار آموزشهای دینی و اسلامی دوران کودکی ونوجوانی است . "1

     وسایل آموزشی مناسب دین و ارزشهای اسلامی ، برای کودکان دیدنی ها بیشتر و شنیدنی هاکمتر مفید هستند . برای نوجوانان دیدنی و شنیدنی برابر هم و برای جوانان دیدنی و شنیدنی کمتر و خواندنی بیشتر مفید هستند .  قرآن نیز از طریق استفاده از داستانها و تمثیلات بیشتر به تبلیغ اسلام می پردازد .پیامبر می فرماید : انَ القرآن َ نزلَ علی خمسه و اوجه ؛ ... فاعتبروا بالامثالّ"    

ج – نقش تربیتی معلم :   دستگاه آموزش و پرورش در هر کشوری جزو دستگاه های توسعه آفرین و تسهیل کننده ی مسیر تحول می باشند .  در واقع  بنیادی ترین   مجموعه در بین عناصر یک نظام را دستگاه تعلیم و تربیتی آن نظام تشکیل می دهد . رشد و تعالی هر کشوری را می توان از میزان اهتمام و باورهای فکری و عملی آن کشور نسبت به آموزش و پرورش دریافت . در بین مولفه های تاثیر گذار آموزشی و پرورشی به معلمان و مربیان برجسته ترین و ذی نفوذترین عناصر می باشند .

     برای معلمان قدرتهای چهارگانه ای عنوان داشته اند که عبارتند از : 1- قدرت علمی – تخصصی 2- قدرت شخصیتی 3- قدرت حقوقی: (  مجموعه قوانین و مقرراتی که به حمایت از معلم اشاره دارد ) .4-  قدرت اجتماعی معلم : (به پایگاه و جایگاه معلم درجامعه اشاره دارد ). از میان قدرتهای ذکر شده ، قدرت شخصیتی  و رفتاری تاثیر عمیق تری دارد .حضر ت علی (ع)   می فرماید : " هرکه خود را  پیشوای مردم قرار دهد باید بیش از آموزش دیگران به آموزش خود بپردازد و به جای زبان بارفتار و روش زندگی اش به تربیت دیگران بپردازد .

     یکی از رویکردهای  مهم برای تربیت ، نظریه ی یادگیری اجتماعی (Lerning  Theory Social)  یایادگیری مشاهده ای (Observaiton Lerning) آلبرت بندورا است . فرآیندهای یادگیری مشاهده ای بدین شرح است : 1- توجه : یعنی توجه کردن به رفتار الگو .2- یادداری (Retention) : یعنی سازماندهی شناختی ، دوباره گوش دادن ، رمزگردانی وانتقال اطلاعات سرمشق به حافظه ی بلندمدت .3- فرآیند تولید (Production)  : عبارتست از تبدیل مفاهیم نمادین یا بصری رویدادها ی مشاهده شده به رفتار آشکار . 4-انگیزش (Motivation): یعنی اگر فرد احساس کند رفتاری  که مشاهده می کند با اهمیت است، بهترآن «را یاد می گیرد . دیدگاه بندورا  درشکل زیر نشان داده شده است .

ویژگی های یک معلم اسلامی :  معلم اسلامی علاوه بر اینکه خود باید مومن باشد ، دارای این ویژگی ها نیز است : 1- دارای شخصیت اصیل ، صادق و موثر است . 2- فن تدریس راخوب بتواند . 3- داشتن سواد کافی .

معلمان باید الگو باشند تا زمینه ی پذیرش و شکل گیری شخصیت را در فرآگیران فراهم آورند . به نظر پائولو فریره :"هر آموزش و پرورشی که بدون ارتباط با نیاز خودانگیخته ی دانش آموزان باشد ، دیر یا زود از قلمرو زندگی آنها خارج می شود. "

نتایج و راهکارها

نتایج :  با توجه به مطالب و مباحثی که شد می توان این نتایج را گرفت که  برای نهادینه کردن ارزشهای اسلامی در مدارس ، اولا ، باید فرآگیر و خصوصیات او را به خوبی بشناسیم و از علوم وفنون نوین مثل روان شناسی و جامعه شناسی ، در کنار علوم تربیتی و دینی  بهره ببریم  . ثانیا ،  اصول و مبانی و جنبه های مختلف تربیت را در نظر بگیریم و فرآگیر را در همه ی ابعاد تربیت بکنیم . ثالثا ، از معلمین شایسته ، مومن و باسواد بهره بگیریم .

 راهکارها ( پیش نهادها) : 

1-   مدرس درس تعلیمات دینی و قرآن مجزا از معلمین دروس اصلی مدرسه نباشد .( یعنی باید معلمین دروس اصلی از نظر پاکی و تقوی نیز خوب باشند و  این دروس را تدریس نمایند .)

2-   اختصاص دروس و ساعات فوق برنامه به ارزشهای دینی و اسلامی ، علاوه بر ساعات رسمی دروس .

3-   حذف نمره از دروس دینی و تربیتی و کیفی کردن این دروس .

4-   غنی کردن  دروس اصلی به محتوای ارزشهای اصیل اسلامی و انسانی .

5-   الگو بودن همه ی معلمین از نظر علمی و مذهبی و انسانی . ( دانش آموزان  ارزشهای دینی را از معلمان باسوادتر بیشتر جذب و درک می کنند تا معلمین کم سواد .)

6-   انتخاب معلمین پرورشی از  معلمان باسوادتر و مومن در عمل ، نه فقط مومن ظاهری.

7-   وجود سازمان هایی جهت تهیه ی کتاب مناسب تعلیم و تربیت دینی که جوابگوی سوالات و اشکالات کودکان  و نوجوانان و جوانان باشد .

8-   انتخاب معلمین از میان بهترین استعدادها .

9-    توجه  بیشتر به جنبه ی آموزشی دروس دینی به جای توجه به جنبه ی ارزشیابی آن .

فهرست منابع و مآخذ

1-   مظلومی ، رجبعلی ، گامی در مسیر  تربیت اسلامی ، ( از کودکی تا بلوغ ) ، نشر آفاق ، تهران، جلد1 ، چاپ دهم ، 1386.

2-   مظلومی ، رجبعلی ، گامی در مسیر تربیت اسلامی  (مبانی تربیتی ) ، نشر آفاق ، تهران ، جلد 2،چاپ چهارم ، 1386.

3-   مظلومی ، رجبعلی ، گامی در مسیر تربیت اسلامی (راهنمای معلمان ) ، نشر آفاق ، تهران ، جلد3 ، چاپ دوم ، 1386.

4-   سازمان بسیج دانش آموزی و فرهنگیان ، مجله ی فرهنگیان بسیجی ، تهران ، سال هفتم ، مهر و آبان 1388 .

5-   کریم زاده ، اسماعیل و ... ، آموزش آداب و مهارتهای زندگی اسلامی ، نشر یادمان هنر اندیشه ، تهران ، چاپ اول ، 1388.

"پایان"  

دلایل اهمیت دوره ابتدایی نسبت به سایر دوره ها

1-ویژگی ها و شرایط سنی کودکان (بدنی ، ذهنی ، عاطفی ، اجتماعی و...)

2-آمادگی بیشتر کودکان برای یادگیری

پیامبر اکرم که درود خداوند بر اوباد فرموده اند: اَلعِلمُ فِی الصِّغَر کَالنَّقشُ فِی الحَجَر یعنی علم آموزی در سنین کودکی مانند حک نمودن حروف بر روی لوح های سنگی است. 

  3-بالا بودن انگیزه و علاقه آنان به آموختن، جستجوگری ، پرسشگری ، کسب شناخت با توجه به گرایش فطری شان

4-شکل گیری شخصیت دانش آموزان به خصوص تصورات آنان نسبت به معلم ،کتاب ،مدرسه ،آموختن و...

5-انجام بیشتر  تغییرات در ابعاد کیفی