عبدالمحمد
آیتی پژوهشگر، نویسنده و مترجم معاصر در حوزه فلسفه، تاریخ، ادب فارسی و
عربی بعد از طی یک دوره بیماری در سن ۸۷ سالگی روز چهارشنبه دعوت حق را
لبیک گفت و صبح امروز بر دوش اهالی ادب رهسپار از دنیای فانی رهسپار دنیای
باقی شد.
به گزارش گروه فرهنگی مشرق به نقل از فارس، استاد
عبدالمحمد آیتی پژوهشگر، نویسنده و مترجم معاصر در حوزه فلسفه، تاریخ، ادب
فارسی و عربی بعد از طی یک دوره بیماری در سن 87 سالگی روز چهارشنبه دعوت
حق را لبیک گفت و صبح امروز بر دوش اهالی ادب رهسپار از دنیای فانی رهسپار
دنیای باقی شد.
* از همکاری آیتی با احمد شاملو تا تفسیر قرآن
استاد عبدالمحمد آیتی متولد سال 1305 در بروجرد متولد شد. وی ابتدا در
زادگاه خود برای کسب معلومات ابتدایی وارد مکتبخانۀ سنّتی آغاباجی شد، اما
پس از چندی والدینش او را به دبستان اعتضاد که قدیمی‌ترین مدرسۀ مدرن در
بروجرد به شمار می‌رفت، فرستادند. استاد آیتی در سال 1320 وارد دبیرستان شد
و در سال‌های پایانی این دوره به تحصیل علوم حوزوی علاقه‌مند گشت و به
مدرسۀ علمیۀ نوربخش رفت و چند سالی نیز در آنجا علوم اسلامی را فراگرفت.
در سال 1324 به دانشکده معقول و منقول- که رئیس آن بدیع الزمان فروزانفر
بود- وارد شد. خود میگوید این فصلی جدید در دفتر زندگی‌اش بود. همان جا
بود که درهای جدیدی روی این جوان بروجردی باز شد. تهران آن روزها، فضایی
بود متفاوت با آنچه عبدالمحمد سابقاً تجربه کرده بود. تهران پر بود از
شاعران، ادیبان، روشنفکران و جریان‌هایی که آیتی به مرور با آنها آشنا شد،
اندیشه‌ها، شعر‌ها و نوشته‌هایشان را خواند و راه خود را در این میان در
پیش گرفت. در همان دوران با احمد شاملو که سردبیر مجله «بامشاد» بود آشنا
شد و آیتی برای آن مطالبی می‌نوشت. وی همچنین در مجله دیگر به نام «آشنا»
با شاملو همکاری داشت.
با سایه، یا به گفته خودش «خاتم غزلسرایان زبان فارسی» و «از پیشگامان
شعر آزاد نیمایی» از پنجاه و اندی سال پیش آشنا شد، از طریق کسرایی. همان
سال‌ها هم نقدی بر چاپ اول سیاه مشق سایه می‌نویسد؛ «نقدم انتقادی بود نه
غرض آلود و سایه با آن بردباری‌اش رابطه اندک دوستی‌اش را با من نبرید حتی
چاپ آخر سیاه مشق را هم برایم فرستاد.»
آیتی بر آن است که شعر سایه اگر چه مضمون سیاسی دارد در هاله از ذوق
پوشیده است. همان روزهاست که با مهدی اخوان ثالث «در یک صف حقوق در وزارت
کار» آشنا میشود. به گفته خودش فروغ فرخزاد را یک بار بیشتر نمی‌بیند اما
همیشه شعرهای فروغ برایش یادآور همان دیدار است «دست‌هایم را در باغچه
می‌کارم/ سبز خواهم شد می‌دانم می‌دانم.»
با الف. بامداد، سایه، زهری، کسرایی، شاهرودی و اخوان ثالث هم دوره بود و
آمد و شدی داشت. آیتی اگرچه به سبک کهن شعر می‌گفت، عاشق قصیده بود، غزل
را دوست داشت و با شعر کهن مانوس بود، اما جزم اندیشی کهن گرایان آن روزگار
را که شعر نو را برنمی تابیدند، نداشت.
وی پس از به پایان بردن دوره دانشکده معقول و منقول به خدمت وزارت
آموزش‌وپرورش درآمد و برای تدریس به بابل رفت. وی بیش از 30 سال در شهرهای
مختلف به‌عنوان دبیر به تدریس پرداخت و در کنار تدریس، سردبیری ماهنامۀ
آموزش و پرورش را نیز بر عهده داشت. استاد آیتی همچنین در دانشگاه فارابی و
دانشگاه دماوند دروس ادبیات فارسی و عربی را تدریس میکرد. وی در سال‌های
پیش از انقلاب به دلیل مخالفت با رژیم پهلوی از آموزش و پرورش اخراج شد و
سال‌ها در میدان امام حسین (ع) به بلیت اتوبوس فروشی پرداخت.
استاد عبدالمحمد آیتی از مترجمان بنام و چیره‌دست عربی به فارسی است و
ترجمه‌های فارسی قرآن مجید، نهج‌البلاغه و صحیفۀ سجادیه را در طول عمر
پربار خود به پایان برد.
*آثار آیتی در سه حوزه ادبیات، تاریخ و مذهب
آیتی در سه حوزه ادبیات، تاریخ و مذهب دست به ترجمه‌های متنوعی زده است.
او ترجمه‌هایش را با ادبیات آغاز میکند. باتلاق اثر می‌کا والتاری اولین
ترجمه او است که در سال 1341 در کتاب هفته کیهان منتشر شد. کشتی شکسته
تاگور را انتشارات فرانکلین در سال 1344 به چاپ رساند. کالسکه زرین،
برادران گریم (انتشارات نیل 1345) و آثار مهمی از ادبیات عرب که تا امروز
هم تنها ترجمه‌های معتبر این آثار کلاسیک است؛ معلقات سبع، الغفران
ابوالعلا و غزلهای ابونواس.
بعد‌ها بیشتر به ترجمه آثار تاریخی پرداخت؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلامی
اثر حنا الفاخوری و خلیل الجر، درباره فلسفه اسلامی اثر ابراهیم مدکور. این
دو اثر که شاید امروز کمتر به کار متخصصان و تاریخدانان بیاید تا مدت‌ها
تنها منبع و ماخذ بود و مورد استفاده دانشگاهیان.
تاریخ العبر ابن خلدون را شاهکار ترجمه‌های آیتی در حوزه تاریخ می‌دانند
که از سال 1363 تا 1371 توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در شش
جلد منتشر شد. اما ترجمه او از قرآن کریم که آیتی را بیشتر به آن
می‌شناسند؛ ترجمه‌یی که به او چنین لقب داده است؛ «آیتی مترجم قرآن». استاد
آیتی پیش از انقلاب به این ترجمه دست زد.
استاد آیتی از سال 1370 به عضویت پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی
درآمد و پس از تشکیل گروه دانشنامۀ تحقیقات ادبی در سال 1371، تا سال 1379
ریاست این گروه و پس از آن ریاست شورای علمی دانشنامۀ تحقیقات ادبی
فرهنگستان را نیز بر عهده داشت.
ترجمه نهج البلاغه استاد آیتی بعد از ترجمه دکتر شهیدی از ترجمه‌های
بسیار خوب به شمار می‌رود و ایشان از معدود افرادی بودند که هم بر ادبیات
عرب و هم بر ادبیات فارسی تسلط داشتند و ترجمه و آثار او در مراکز علمی و
دانشگاهی تأثیر ویژه‌ای داشت. نهج البلاغه یک نثر فاخر است و لذا ترجمه هم
باید متناسب با آن از یک نثر فاخری درادبیات فارسی برخوردار باشد که هم
استاد دکتر شهیدی و هم استاد عبدالمحمد آیتی این مسئله را رعایت کردند و
لذا خصوصیت ترجمه ایشان تناسب داشتن با متن اصلی است.
در پایان، برای آشنایی هر چه بیشتر خوانندگان، فهرستی از مهمترین آثار
استاد عبدالمحمد آیتی را ذکر میکنیم تا گواهی باشد بر همت بلند و عظمت روح
و گستردگی و عمق دانش آن استاد ارجمند.
الف- کتاب‌ها
باتلاق (1341)، می‌کاوالتاری (ترجمه)، کتاب هفت، کیهان
کشتی شکسته (1344)، تاگور (ترجمه)، تهران، فرانکلین
تحریر تاریخ وصاف (1344)، تحریر جدیدی از تاریخ وصاف، تهران، بنیاد فرهنگ ایران
کالسکه زرین (1345)، برادران گریم (ترجمه)، تهران، نیل
معلقات سبع (1345)، (ترجمه)، تهران، اشرفی
آمرزش (1347)، ابوالعلاء، (ترجمه)، تهران، اشرفی
تقویم البلدان (1349)، ابوالفداء (ترجمه)، تهران، بنیاد فرهنگ ایران
غزلهای ابونواس (1350)، (ترجمه)، تهران، کتاب زمان
تاریخ فلسفه در جهان اسلامی (1355)، حناالفاخوری و خلیل الجر (ترجمه)، تهران، فرانکلین
گزیده و شرح خمسه نظامی (1371 - 1355)، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی
درباره فلسفه اسلامی (1361)، ابراهیم مدکور (ترجمه)، تهران، امیرکبیر
تاریخ العبر (1371 - 1363)، ابن خلدون (7 جلد)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
شکوه قصیده (1364)، شرح 48 قصیده از 30شاعر قرن‌های چهارم، پنجم و ششم، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی
تاریخ دولت اسلامی در اندلس (1371- 1366)، محمد عبدالله عنان (5 جلد)، کیهان
قرآن مجید (1367)، (ترجمه)، تهران، سروش
شکوه سعدی در غزل (1369)، گزیده و شرح تعدادی از غزلهای سعدی، تهران، هیرمند
الغارات (1371)، در حوادث سال‌های معدود خلافت علی (ع)، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
صحیفه سجادیه (1372)، (ترجمه)، تهران، سروش
شرح و ترجمه معلقات سبع (1371)، تهران، سروش
حجاز در صدر اسلام (1373)، احمد العلی (ترجمه)، تهران، انتشارات سازمان حج و زیارت
گنجور پنج گنج، گزیده و شرح اشعار نظامی (1374)، تهران، علمی
علویات سبع (1374)، (ترجمه)، ابن ابی الحدید (ترجمه)، تهران، نشر بشارت
پیر نیشابور، گزیده یی از آثار عطار نیشابوری (1375)، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی
شرح منظومه مانلی و پانزده قطعه دیگر (1375)، نیما یوشیج، تهران، فرزان روز
رندا، 20 داستان از نویسندگان معاصر سوریه (1376)، (ترجمه)، تهران، سروش
نهج البلاغه (1376)، (ترجمه)، بنیاد نهج البلاغه و نشر دفتر فرهنگ اسلامی
بسی رنج بردم (1376)، بازنویسی شده از زمان فردوسی، تاجیکستان، انتشارات سروا
مختصر تاریخ الدول (1377)، مجموعه داستان‌های کوتاه (ترجمه)، انتشارات سروا
شاهنامه بنداری (1380)، (ترجمه)، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
قصه باربد و بیست قصه دیگر از شاهنامه (1380)، تهران، فرزان روز
الحوادث الجامعه (1381)، ابن الفوطی (ترجمه)، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
معجم الادباء (1381)، یاقوت حموی (ترجمه و پیرایش)، تهران، سروش
داوری حیوانان نزد پادشاه پریان... (1383)، (ترجمه)، تهران، نشر نی
گزیده مقامات حمیدی (1383)، تهران، میراث مکتوب
در تمام طول شب (1383)، شرح چهار شعر بلند از نیما (همراه با خانم حکیمه دسترنجی)، تهران، آهنگ دیگر
تعمیر و توسعه مسجد پیامبر (بی‌تا)، غترجمهف، ناجی محمد حسن، تهران، سازمان انتشارات حج و زیارت
اشعار سروش اصفهانی، (1386)، تصحیح و توضیح.
***ب- ترجمه داستان‌های کوتاه
طلوع سپیده از خلیل جبران، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 39، شماره 2
مست از فرانک اوکونر، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 41، شماره 6
کودکی که گنجشک‌ها را دوست می‌داشت از میخائیل نعیمه، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 41، شماره 7
پیر مطرود از برتراند راسل، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 41، شماره 7
دزد از فرانسوا کوپه، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 41، شماره 5
پدر از ویلهلم شیمبتون، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 42، شماره 1
کوه نقره از سلمان لاکمرلوف، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 42، شماره 3
آشتی از امینه السعید، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 42، شماره 4 وسوسه ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 42، شماره 7
ندای ایمان از پر بم چند، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 43، شماره 1
سکه قلب از دواد سکاکینی، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 43، شماره 2
راز صخره‌ها از بالزاک، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 43، شماره 4
دو برادر از می‌ریام آلن دوفورد، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 43، شماره 5
بازگشت از محمود تیمور، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 43، شماره 6
انگشتری از ایزاک دنیسن، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 43، شماره 7
زندگی از موپاسان، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 44، شماره 2
ناخدا، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 44،
دوست از همینگوی ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 44، شماره 4
جمجمه از تاگور، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 44، شماره 6
فرجام از احمد عبدالقادر مازنی، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 44، شماره 7
یک بشکه کوچک از موپاسان، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 46، شماره 1
دو زن از پول بورژیه، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 46، شماره 2
مردی که می‌خواست خدا را ببیند از توفیق الحکیم، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 46، شماره 3.
**ج- مقالات، که به سبب کثرت آنها، عنوان برخی از آنها در ذیل
می‌آید، اغلب در موضوعات «نقد ادبی»، «کلام و عرفان»، «تاریخ و تاریخ
اسلام» تالیف شده‌اند. بیشتر این مقالات در فاصله سال‌های 1330 تا 1356 به
رشته تحریر درآمده است؛
آهنگ دیگر، راهنمای کتاب، جلد 3، سال 1339، شماره 3، صص 502 - 492
سبز، مجله سخن، جلد 17، سال 1345، شماره 3، صص 335 - 333
دیوان حالت، راهنمای کتاب، جلد 6، سال ششم، شماره 1 و 2، صص 46 - 40
سرود آزادی، راهنمای کتاب، جلد 4، سال 1340، شماره 9، صص 871 - 866
مرغ و طوفان، راهنمای کتاب، جلد 12، سال 1348، شماره 5 و6، صص 223 - 222
ابر، راهنمای کتاب، جلد 4، سال 1340، شماره 3، صص 247 - 245
چه سنتی؟، راهنمای کتاب، جلد 11، سال 1347، شماره 6، صص 286 - 282
نافه، راهنمای کتاب، جلد 6، سال 1342، شماره 12، صص 898 - 892
باغ آینه، راهنمای کتاب، جلد 4، سال 1340، شماره 7، صص 241 - 240
بر جاده‌های تهی، راهنمای کتاب، جلد 5، سال 1340، شماره 4و5، صص 426 - 416
عصیان، مجله صدف، سال اول، 1336، شماره 1، صص 910 - 904
فردوسی و شعر او، راهنمای کتاب، جلد 12، سال 1348، شماره 3و4، صص 147 - 143
تلاش آزادی، راهنمای کتاب، جلد 11، سال 1347، صص 393 - 388
داراب نامه طوسی، راهنمای کتاب، جلد 9، سال 1345، ص 425 - 419
بهار و ادب فارسی، راهنمای کتاب، جلد 15، سال 1351، شماره 7 و 8، صص 600 - 593
پیامبر، راهنمای کتاب، جلد 6، سال 1342، شماره 6، صص 427 - 423
سفرنامه مارکوپولو، راهنمای کتاب، جلد 16، سال 1352، شماره 1و2، صص 81 - 76
شاهنامه نادری، راهنمای کتاب، جلد 5، سال 1341، شماره 2، صص 173 - 169
کشاورزی و مناسبات ارضی، راهنمای کتاب، جلد 10، سال 1346، شماره 2، صص 143 - 140
شهاب الاخبار، راهنمای کتاب، جلد 8، سال 1344، شماره 1، صص 26 - 14
ترجمه رساله قشیریه، به اهتمام و تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، از
انتشارات شرکت ترجمه و نشر کتاب، 383 صفحه، راهنمای کتاب، جلد 12، سال
1348، شماره 7 و8، صص 421 - 416
لغات کشف الاسرار، فرهنگ ایران، ج11، سال 1342، صص 305 - 293
بحث در فلسفه اسلامی، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 48، فروردین 1358،
شماره 7، این مقاله نوشته ابراهیم مذکور و ترجمه عبدالمحمد آیتی است.
خودغریبی در جهان چون شمس نیست، فرهنگ و زندگی، شماره 13، سال 1351، صص 145 - 141
رساله طیر ابوعلی سینا، مجله صدف، شماره 9، سال اول، 1336، صص 735 - 729
حلاج از نگاهی دیگر، نامه انجمن، جلد یک، سال 1383، شماره 3، صص 47 - 21
داستان خلق قرآن و محنه، مجله صدف، 1336، سال اول شماره 10، صص 846 -
839، در تنظیم این مقاله بیشتر از کتاب المعتزله تالیف زهدی حسن جارالله
استفاده شده است.
عقاید و آراء اسماعیلیان، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 47، بهمن 1356،
شماره 5، این مقاله برگرفته از تاریخ فلسفه در جهان اسلامی تالیف
حناالفاخوری و خلیل الجر است.
فتح بابل، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، آبان 1349، شماره 2، صص 8 - 4
فتح شهرآمد، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، آذر 1349، شماره 3، صص 13 - 11
رزم سورنا و کراسوس، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، آبان 1349، شماره 2، صص 8 - 4
شعوبیه، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، سال 1349، شماره 4، صص 9 - 6
وثیقه دشت مغان، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، فروردین 1350، صص 16 - 13
سربداران، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، بهمن 1349، شماره 5، صص 10 - 6
مرشد کامل بر اورنگ شاهی، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، اسفند 1349، شماره 6، صص 12 - 9
وکیل الرعایا، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 40، اردیبهشت سال 1350، شماره 8، صص 13 - 12
اخوان الصفا، ماهنامه آموزش و پرورش، ترجمه و تالیف عبدالمحمد آیتی، دوره 41، آذر و دی و بهمن، شماره 3، 4 و 5
فارابی، ماهنامه آموزش و پرورش، شماره 44، سال 1353، صص 277 - 272
اسحاق موصلی، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 45، آبان 1354، شماره 3
هزاره ابوریحان بیرونی، فرهنگ در زندگی، شماره 17، زمستان 1353، صص 148 - 139
خط تا آغاز اسلام، برگرفته از المفصٌل فی تاریخ العرب قبل الاسلام،
جوادعلی، ج7، ماهنامه آموزش و پرورش، دوره 47، دی ماه 1356، شماره 5، صص
240 - 236.
